Қазіргі заман кезіндегі Азия мен Африка елдерінің тарихы (1918–1945). I бөлім. Рыскелді Мырзабекова

алып келді.

      Үлестік шаруашылық екі бағытта дамыды: 1) терең құрылымдық реформалар нәтижесінде өндіріс құралдарын иеленушіге айналды; 2) жалгерді өндіріс құралдарынан және дербес шаруашылық жүргізу құқықтарынан айырып, батракқа немесе күнделікті жалданушыға айналдырды. Ал үлестік шаруашылық иесі өз жерін жалдамалы жұмысшылардың еңбегімен өңдейтін жағдайға жетті.

      ХХ ғасырдың бірінші жартысында ауыл шаруашылығында капитализмнің орнығуының екінші үдерісі көрініс бере бастады. Ақша қорларының бір бөлігі капиталға айналған помещиктік шаруашылықтарда жалдамалы жұмысшылардың еңбегі мен машиналы техника қолданылды. Бұндай шаруашылықтар негізінен ХХ ғасырдың 20-30-жылдары Шығыс елдерінің барлығында пайда бола бастады. Алайда шығыс елдерінде помещиктік капитализм тек екінші дүние жүзілік соғыстан кейін қарқынды дами түсті.

      Шығыс елдеріндегі жер иеленудің жаңа түрлері. ХХ ғасырдың бас кезінде шығыста сауданың және егін шаруашылығының дамуы, агарлық салада жаңа үрдістердің орнығуы жер иелену құрылымында үлкен өзгерістерге алып келді. Бұл үрдіс бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін қарқынды түрде өз жалғасын тапты. Өзгерістердің жалпы тенденциясы жерге деген бұрынғы феодалдық немесе әдеттегі құқық, «шартты жер иелену», қауым жерлерін «мәңгілік жалға алу» және ауыл шаруашылығы мейлінше дамыған аудандарда жерге иелікті ұсақ буржуазиялық меншікпен алмастыру болды. Кейде бұл жасырын түрде шаруаларды қауымдық жерлерден қуып шығару немесе жасырын жерді тіркеу жүйесі бойынша кедергілер келтіру арқылы жүзеге асырылды.

      Жерді сату және сатып алу, әдеттегі іске айналды. Бұл өз кезегінде бір адамның қолына жер иеліктерінің көлемді түрде шоғырлануына алып келді. Қауымдық және мемлекеттік жердің айтарлықтай бөлігі (іс басқарушылардың имениесі, әлі де болса бос қауымдық жер немесе тайпаның жері) феодалдық ақсүйектердің, жоғары лауазымды шенділердің, сауда-өсімқор буржуазияның, дін басыларының, шетелдік компаниялар мен шетелдік азаматтардың қолына өтті. Мемлекеттік және шаруалар иелегіндегі жерді талан-таражға салу нәтижесінде шығыс елдерінде іс жүзінде жерге жеке меншіктік құқығы орнағанымен, халық аз қоныстанған және томаға-тұйық жатқан кейбір аудандарда әлі де болса қауымдық жер иелену формасы сақталып қалды.

      Барлық жерде жерге жеке меншік институттарын ұйымдастыру (заңды, заңнамалы немесе экономикалық), іс жүзінде шаруаның санын қысқарту, жалгерліктің әр алуан түрлерін, соның ішінде кәсіпкерлікті таратумен қабаттаса жүрді. Сонда да болса, Шығыс елдерінде жер өндіріс және шаруашылық таза буржуазиялық қатынастарға айналудан көп бұрын тауарға (иеліктен шығарылатын меншік) айналып үлгерді. Азияда пайда болған капитализм батрактарды жалдаудың қанаушылық формасымен және борыштарын жұмыспен өтеумен, жеке меншіктің буржуазиялық меншікке айналуы барысында кезігетін әртүрлі орта ғасырлық кедергілермен қабаттаса жүрді.

Білімін тексеруге арналған сұрақтар:

      1. Отаршыл