Przedwiośnie. Stefan Żeromski

Znał przecie tę potęgę, która wyzwalała robotników świata z pęt ucisku przemysłowców i zdzierców. Bywał na wszelakich wiecach w Moskwie i słuchał najciekawszych referentów. Nie tylko tyle; w drodze swej do Baku przewędrował całą Rosję, przewiercił ją jak ów małż niepozorny, skałotocz – palczak[160], który w ciemności swej przeszywa potężne skały. Znał nie tylko zewnętrzne agitacyjne mityngi i półzewnętrzne urzędy, na starych oparte śmieciach, lecz i tajne kancelarie nowych despotów, szpiegowskie zakamarki i obmierzłe więzienia, gdzie wskutek podejrzeń i na zasadzie szpiegowskich doniesień siadywał ramię w ramię z tymi, których po to wyprowadzano na światło, ażeby ich zgładzić. Znał piwnice zalane i zachlastane krwią i cuchnące od trupów. Powiadał, iż ten to trupi zaduch przeszkadza, żeby moskiewskie powietrze można było wciągnąć wolnymi i szczęśliwymi płucami. W tym zaduchu po masowych i sekretnych morderstwach, pośród krwawych orgii nie można się modlić wielkim tłumem: „Ojcze nasz, któryś jest w niebie…” „W Moskwie – mówił – cuchnie zbrodnią. Tam wszystko poczęte jest ze zbrodni, a skończy się na wielkich i świetnych karierach nowych panów Rosji, którzy zamieszkają w pałacach carskich i jusupowskich[161], odzieją się w miękkie szaty i stworzą nową, czynowniczą i komisarską arystokrację, nową nawet plutokrację, lubującą się w zbytku i zepsuciu starej. Plebs będzie mieszkał po norach i smrodliwych izbach. Tam nie zaczęło się od budowania, od przetwarzania rzeczy lichych na lepsze, lecz od niszczenia, nie z miłości, lecz z pychy i zemsty. Nadaremnie znakomici komisarze będą odwaniać zapach morderstwa perfumami postępu”.

      Примечание

      1

      Konrad Czarnecki – artysta malarz i dyplomata, jako attache poselstwa polskiego w Sztokholmie w latach 1919–1924 był gorliwym rzecznikiem kandydatury Żeromskiego do Nagrody Nobla (którą, jak wiadomo, otrzymał ostatecznie Wł. St. Reymont).

      2

      Baku – miasto i port w południowej części Półwyspu Apszerońskiego na zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego; w okresie przedrewolucyjnym – miasto gubernialne, wielki ośrodek przemysłowy i handlowy, o wielonarodowej ludności, głównie azerbejdżańskiej, ormiańskiej i rosyjskiej. Około roku 1901 wydobycie nafty w Baku osiągnęło 11,4 mil. t., co stanowiło ok. 50 % produkcji światowej. Przemysł naftowy Baku skoncentrowany był w rękach kilku wielkich przedsiębiorstw, przeważnie należących do obcego kapitału i zjednoczonych w syndykacie kierowanym przez Rotschilda. Kapitaliści prowadzili tu gospodarkę rabunkową, wobec robotników stosowali posunięty do ostatecznych granic wyzysk. Baku było ważnym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego w Rosji, posiadało silną organizację bolszewicką.

      3

      Symbirsk – dzisiejszy Uljanowsk nad Wołgą.

      4

      Tuła – miasto w Rosji środkowej, nad rzeką Upą.

      5

      Zych – malowniczo położona miejscowość w okolicach Baku, dawniej ulubiony cel zamiejskich wycieczek; obecnie osada przemysłowa.

      6

      Sekuła i Rakowiec – osady podmiejskie koło Siedlec.

      7

      Muchawka – rzeczka przepływająca pod Siedlcami.

      8

      Iganie – wieś pod Siedlcami; w czasie powstania listopadowego gen. Prądzyński stoczył tu bitwę z korpusem gen. Rosena.

      9

      Stoczek – miasteczko w powiecie łukowskim, pamiętne zwycięską bitwą gen. Dwernickiego (14.II.1831).

      10

      Mordy – miasteczko w powiecie siedleckim.

      11

      polonia rosyjska – tj. emigracja polska w Rosji.

      12

      jamszczyk (ros.) – woźnica.

      13

      mostowaja (ros.) – bruk, jezdnia (po rosyjsku briuki znacz: spodnie; stąd nieporozumienie, o którym mowa w tekście).

      14

      kuczer (z niem.) – woźnica.

      15

      płoche (zam. ros. płochije) – złe.

      16

      Da czto wy, barynia… (ros.) – A cóż pani, do licha, przyczepiła się do moich spodni! Złe spodnie, i złe spodnie! Widzisz babę! Złe spodnie, no to złe, a co to ciebie, babo, obchodzi?

      17

      Ach, kakaja u was krasnaja róża! – pani Barykowa chciała powiedzieć: Ach, kakaja u was krasiwaja roza (Ach, jaką pani ma piękną różę); to, co powiedziała, znaczy: Ach, jaką ma pani czerwoną gębę.

      18

      Papieńka!… (ros.) – Tatusiu! Tatusiu! Tu mnie obrażają!

      19

      tantiema – tu: udział w zyskach przedsiębiorstwa, wypłacany jako dodatek do pensji wyższym urzędnikom.

      20

      wykonywuje – dziś popr.: wykonuje.

      21

      arywista – człowiek, który świeżo doszedł do stanowiska lub pieniędzy.

      22

      precjoza – kosztowności.

      23

      wyprawa generała Józefa Dwernickiego – (10 IV 1831) korpus Dwernickiego, liczący około 4700 ludzi, przeszedłszy Bug ruszył na Wołyń, by rozniecić tam powstanie. Odniósł zwycięstwo pod Boremlem, nie uzyskał jednak poparcia szlachty wołyńskiej, więc ciągle atakowany przez przeważające siły gen. Rüdigera, usiłował przedrzeć się na Podole; oskrzydlony przez wojska nieprzyjacielskie pod Lulińcami (koło Zbaraża)

160

skałotocz – palczak – porównanie to nasunęła Żeromskiemu prawdopodobnie nowela A. Sygietyńskiego pod tym tytułem (1895).

161

pałace… jusupowskie – Jusupowowie: rosyjska rodzina książęca (w pałacu ich zamordowany został w roku 1916 Rasputin).