Дьолло бэлэхтээ, Сэргэлээх. Аркадий Дорофеев

и «түөртээх» туттаран кэбиһэн баран, киирэри дуу, мэлийэри дуу кэтэһэртэн ордук долгутуулаах туох кэлиэй? Ким эрэ кыл мүччү ылыллыбакка абарыа, ким эрэ баҕалаах үөрэҕэр киирэн, үөрүү өрөгөйүн билиэ.

      Үөрэххэ ылылларга баал тиийэр-тиийбэт мөхсүүтүгэр араас албас, киирии-тахсыы үлэлээн барар. Онно сырыы сыл ахсын биир-икки баалынан түһэр-тахсар аатырар «проходной балл» диэн баар. Холобур, түөрт эксээмэн сыанатын эптэххэ, уон алта баллаах туттарааччы мөккүөрэ суох ылыллар түбэлтэтигэр, бу уон алта «проходной балл» аатырар. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар оҕолоруттан, төгүрүк тулаайахтартан эксээмэннэрин ааспыттар ылыллыбыттарын кэннэ, атын абитуриеннар проходной балларынан киирэллэр. Ол кэннэ, хантан эрэ, хайдах эрэ ордон хаалбыт аҕыйах миэстэҕэ ол ахсааныттааҕар быдан элбэх оҕо анньыһар. Онно биир-икки баллара тиийбэтэх саллааттан кэлбит уолаттар, тыа сиригэр холкуоска-сопхуоска үлэлээбиттэр, тиһэҕэр, элбэх оҕолоох ыал оҕолоро ылыллаллар. Аны, хара харах көрбөтүнэн, хаптаҕай кулгаах истибэтинэн, улахан салайааччы аймахтаах, университекка үлэлиир убайдаах-эдьиийдээх, «кэпсэтиинэн» киирэр оҕолор бааллар дииллэр. Ити уол оннук «блаттаах» үһү диэн буолар. Туох билиэ баарай, «билсиинэн» да киирэн эрдэхтэрэ.

      Сима Унаарап «кэпсэтиинэн киирии» ымпыгын-чымпыгын билбэт, кырдьыга, билэ да сатаабат. Кини аармыйаттан кэлбэтэх (бара илик киһи хайаан кэлиэй), холкуоска үлэлээбэтэх (сайынын окко үлэлээбит ахсааҥҥа киирбэт), дьолго, тулаайах буолбатах, эгэ диэн билсии кэлиэ дуо? Биир ый анараа өттүгэр оскуоланы саҥа бүтэрбит табаарыс буоллаҕа дии. Онон, тумус туттара диэн – билиитэ, эрэнэрэ эрэ – «төбөтүн олоруута». Ити куттанар-дьулайар «проходной балларын» иккинэн-үһүнэн аһара дайбаттаҕына, ылыллар буоллаҕа. Сима физмат факультекка дьыалатын биэрдэ. Онно киирэр кэрдиис улахана суох эбит. Ааспыт сыл 14–15 баллаахтар эккирэтиһиитэ суох киирбиттэр үһү. Ол иннинэ, иллэрээ сыл, «недобор» буолан, сорох бырабааллаахтартан иккистээн туппуттар. Абитура тылынан эттэххэ, «пересдачалаппыттар». Итини истэ сылдьан, Сима эрэх-турах сылдьар, «киирэр инибин» диэн бигэ санаалаах. Аттестатын ылаат, ахтылҕаннаах дойдутугар «буута быстарынан» айаннаан тиийбитэ. Окко үлэлии сырыттаҕына, дьоно ыксатан, куоракка бэҕэһээ кэллэ. Уол ыраах холку. Кырдьык даҕаны, биир ый анараа өттүгэр эксээмэн туттарбыт киһи хайдах умна охсуоҕай?

      Бастакы тургутук – ахсааҥҥа суругунан эксээмэн. Сима физмат факультет үөрэнэр куорпуһугар, тэтэркэй оппуохалаах икки этээстээх эргэ таас дьиэҕэ киирбитэ, көрүдүөргэ балачча оҕо мустубут. Туттарааччылар кэллэр-кэлэн, көрүдүөр икки өттүгэр турунан иһэллэр. Икки сүүстэн тахса киһи диэн Сима, быһа холуйан, билгэлии турар. Эҥин бэйэлээх билиилээх, сайдыылаах оҕолор бу кэлэн турдахтара, кини бииргэ үөрэниэхтээх, саҥа доҕотторо буолуохтаах оҕолор. Симаны утары кыргыттар бөлөхтөрүгэр курбуу курдук көнө уҥуохтаах, сырдык сэбэрэлээх, чачархай баттахтаах кыыс турар. Саҕатыгар биир дьураалаах, отон кыһыл сибиитэрэтэ, оҕолуу икки чанчыгынан тойточчу өрүллүбүт баттаҕа кинини ордук истиҥ көрүҥнүүргэ дылылар. Эмиэ Сима курдук, оскуоланы саҥа бүтэрбит киһи турар…

      – Һук! – ойоҕоско имнэммиттэригэр, санаатыгар аралдьыйа туран, ходьох гынар.

      – Привет, ноко! – оскуоланы бииргэ үөрэнэн бүтэрбит табаарыһа Коля мичээрдии турар.

      Ким ханна туттарса баран эрэрин кэпсэтии буолар. Киин сиргэ үрдүк үөрэххэ направлениенан барааччылартан биир уоллара ылыллыбыт, икки кыыс этэҥҥэ туттаран, түмүктэрин кэтэһэ сылдьаллар эбит. Коля бэйэтэ инженернэй факультекка, геолог үөрэҕэр киириэхтээх.

      – Ээ, бу кыыс физмакка туттарсан эрэр эбит дии, – Коля оргууй саҥарар.

      – Кими этэҕин?

      – Утары тарар косичкалаах кыыһы. Лида диэн. Биһиэхэ урут кэлэн үөрэнэ сылдьыбыта. Үөрэҕэр абытай үчүгэй кыыс…

      Ити кэмҥэ бары хамсыы түһэллэр, аудиторияларынан тарҕатан, олордуу саҕаланна. Хас биирдиилэригэр үстүү лииһи ааҕан туттардылар. Үлэ бэрээдэгин кылгастык быһааран, эксээмэни саҕалыыллар.

      Сима бастакыттан саҕалаан, икки садаачатын, үс холобурун суоттаан лаһырҕаталаан кэбиһэр. Ол эрээри ыксаамыахха, баҕар, алҕас, итэҕэс тахсан хаалта буолуо. Сирийэн бэрэбиэркэлэнэн, биир көннөрүүнү оҥорор. Аны чуолкай буочарынан үрүҥэр устуохха. Үрүҥэр устан бүтэрэн эрдэҕинэ, иннигэр олорбут кыһыл баттахтаах кыыс биир лииһин «сып» гыннаран ылар. Уол, маннык баламат, сирэйэ-хараҕа суох быһыыттан мах бэрдэрэн, олорон хаалар. Лииһин былдьаһан, айдааны тардыан сатамньыта суохха дылы. Ээ, чэ, биир холобуру, ити лииһэ да суох суруйар буоллаҕа дии. Бэйэтэ суоттаабытын баран. Үрүҥэр таһааран, сэрэххэ иккистээн көрөр. Барыта сөп курдук.

      Үлэни икки киһи манаан, толорторо олорбуттара. Кыыһыра сылдьар курдук сирэйдээх, намыһах саха кыыһа уонна эдэр, тырымнаабыт нуучча дьахтара. Нууччата тахсыбыт эбит, сахата олорор. Сима үлэтин кыыска илдьэн биэрэр.

      – Эйиэхэ үс лиис бэриллибитэ, биир лииһиҥ тоҕо суоҕуй? – кыыс кытаанахтык көрбөхтүүр.

      Сима мух-мах баран ылар. Иннигэр кытаран олорор нуучча кыыһын «бу кини ылбыта» диэтэҕинэ, «бэйэҥ биэрбитиҥ» диирэ эрэбил. Оччотугар туох буолан тахсыа биллибэт. Үүрүллэн хаалыан сөп. Уол, бара сатаан, остуол дьааһыгын, остуол аннын көрүөлээбитэ буолар. Ол кэмҥэ нууччата киирэн кэлэр.

      – Кини