Kod Adı Türkistan: Mustafa Çokay. Darhan Kıdırali

yerli halkın devrilen Geçici Hükûmet öncülüğünde teşkil edilecek herhangi bir harekete katılamayacağını anlamaları çok uzun sürmedi. Daha sonra Semerkant’tan Fergana’ya geçtiler. Burada da durum aynıydı. Devrilmiş hükûmeti destekleyen hiçbir Müslüman kalmamıştı. Bu yüzden Geçici Hükûmetin Türkistan Komitesinde hizmet ettiği sıralarda edindiği tecrübe hükûmeti savunma konusunda hiçbir işe yaramadı. Halkın destek vermeyeceği bir komitenin çalışmalarının sonuçsuz kalacağı ise çok açıktı.

      Kasım ayının ortalarına doğru Ulemâ Cemiyeti tarafından Taşkent’te düzenlenen kurultaydan Şûrâ-yı İslâm cemiyeti üyeleri geç haberdar oldu. Diğer yandan Ulemâ Cemiyeti, Bolşeviklerin iktidarı ele geçirdiği günlerde Taşkent’ten Hokand’a taşınmaya başlamıştı. Bu yüzden Millî Kurul üyeleri bu toplantıyı kurultay olarak tanımak istemedi. Buna rağmen Türkistan (Yesi) temsilci İmamberdi Ercigitov’un teklifiyle toplantıya özel olarak davet edilen Mustafa Çokay, Taşkent’e geldi ve meclis çalışmalarına katılarak bir konuşma yaptı. Bolşeviklerin ülkede yönetimi ele geçirdiğini ancak Bolşeviklerin iktidarını tanımamak gerektiğini söyledi. Türkistan’daki bütün Müslümanların birleşmesini ve Bolşevik Hükûmetinin de tabi olacağı büyük bir birlik kurulmasını teklif etti. Mustafa’yı destekleyici bir konuşma yapan Mira-dil Mırzahmetov da Müslümanları Bolşeviklerin iktidarını tanımamaya, onlarla anlaşma uzlaşmadan çalışmalarını sürdürmeye çağırdı.

      Toplantıdan sonra Hokand’a dönen Mustafa, Taşkent’teki Türkistan Yürütme Kurulu üyesi Baranov’dan bir telgraf aldı. Konuşmasından haberdar olan Bolşevikler, Mustafa’yı önemli bir anlaşma için Taşkent’e çağırıyorlardı. Telgrafta özgürlüğünün hiçbir şekilde kısıtlanmayacağı da yazılmıştı. Arkadaşlarına danışan Mustafa, Bolşeviklerle görüşmek üzere Taşkent’e gitmeye karar verdi. Yeni Marğulan’dan yola çıkarak Taşkent’e vardığında hiç beklemediği kadar güzel karşılandı. Birkaç gün öncesine kadar Geçici Hükûmet Komitesinin yerleşkesi olan eski Türkistan Genel Valiliği binasına davet edildi. Yeni hükûmet üyelerinden bazılarıyla tanışarak bolca sohbet etti. Üyeler, yerli Müslümanların yeni hükûmete geçici bir süre alınmamasına karar verildiğini fakat özel bir durumu olduğu için Mustafa’yı hükûmet üyeliğine kabul edeceklerini söylediler. Hatta Baranov “Yeni hükûmetin Başkanı olmanız bile mümkündür. Siz Müslümanlar Komitesi Başkanı olarak bize büyük katkılarda bulunabilirsiniz!” dedi. Yapılan teklif çok cazip görünüyordu. Ancak Bolşeviklerin taktiklerini çok iyi bilen Mustafa’nın Müslümanları devlet idaresinden uzaklaştırmak amacıyla kurulmuş bir hükûmete destek vermesi beklenemezdi.

      Görüşme fazla uzun sürmedi. Bolşeviklere teşekkür eden Mustafa, Taşkent’te fazla zaman kaybetmeden Fergana’ya doğru yola çıktı. Bu görüşmeden sonra birçok konuda düşüncesi netleşmişti. Irkçı, cahil, uzlaşma kültüründen mahrum insanlardan oluşan yeni iktidarla herhangi bir şekilde anlaşmak mümkün değildi. Bu insanlar asla eşitliğe inanmıyorlardı. Diğer yandan Taşkent’teki Rusların önemli bir kısmının da Bolşeviklere muhalif olduğu anlaşılıyordu. Demek ki, Bolşeviklerin sözlerine inanmak doğru değildi, yerli halk ile yeni hükûmet karşıtı grupları birleştirecek bir ittifak kurmak lazımdı.

      Yeni Marğulan şehrinde Bölge Müslümanlar Kurulu ofisinde Mustafa’nın başkanlığında gerçekleştirilen toplantıda bütün Türkistan Müslümanlarının katılacağı Büyük Kurultay’a çağrı kararı alındı çünkü bu karışık dönemde siyasî meseleleri ancak böyle bir kurultay çözüme kavuşturabilirdi.

      Kurultayı düzenleyen kişilerin siyasî durumu, tutumu ve kurulacak hükûmet hakkındaki görüşleri aynı değildi. Çoğunluğun fikrine göre idare tamamen yerli halka devredilmeliydi. Tartışmalar sonucunda bu meselenin aceleye getirilmemesi ve kurultay gündemine alınmasına karar verildi. Böylelikle her yere telgrafla haber gönderilerek, ilgili kişiler Hokand’da toplanacak olan kurultaya davet edildi. Açılıştan önceki birkaç günü Mustafa ve arkadaşları gündemi belirlemek ve programı hazırlamakla geçirdi.

      Kurultay için Hokand’ın tercih edilmesi tesadüf değildi. Taşkent tamamen silahlı Rus işçileri ve askerlerinin denetimindeydi. Geçici Hükûmet dağıtıldıktan sonra şehir Bolşeviklerin eline geçmişti. Bu olaylar yaşanırken Taşkent’teki Türkistan Millî Merkezi’nin üyeleri de kaçarak canlarını zor kuratmışlardı. Dolayısıyla bu şehirde kurultay gerçekleştirmek imkânsızdı. Hokand ise Türkistan bölgesinin Taşkent’ten sonra ikinci büyük ve gelişmiş şehriydi.

      1

      Biy: Göçer Kazak toplumunda anlaşmazlıları çözen, her konuda görüşüne başvurulan, gerektiğinde devlet yöneticilerine de danışmanlık yapan bilge kişi; aksakal.

      2

      Baybişe: Çok eşli adamın ilk karısına verilen unvan; başkadın.

      3

      Orta Cüz: Kazak ulusunu oluşturan üç büyük boydan biri.

      4

      Dombıra: Mızrapsız çalınan, iki telli, bağlamaya benzeyen Kazak millî çalgısı.

      5

      İşan: Hoca, şeyh, seyyit.

      6

      Yıl kayırma: On iki hayvanlı geleneklik takvime göre insanın yaşını hesplama işi.

      7

      Arkar: Dağ koyunu.

      8

      Müşel/Müçel: On iki hayvanlı Türk takvimine göre her on iki yıllık yaş evresine verilen ad. İlk müşel on üç yıl kabul edilir, sonra her on iki yıl bir müşel olarak hesaplanır.

      9

      N. P. Ostroumov, V. V. Nalivkin, V. İ. Vyatkin, İ. İ. Geyer, S. M. Gramenitski, F. İ. Kerenski, N. A. Avikov, N. G. Mallitski, S.M. Likoşin, O.N. Petrovski, V.F. Oşanin…

      10

      O dönemde Ruslar, Kazakları da Kırgız olarak adlandırıyordu.

      11

      Türkistan Öğrencileri Kardeşliği: Petersburg’da Okuyan Türkistanlı Öğrencilere Yardım Vakfı ya da kısaca “Turkestanskaya Zemlyaçestva” (Türkistan Kardeşliği).