Ondan Bundan. Fatih Kerimî

      Fatih Kerimî

      Ondan Bundan

      Ön Söz

      19. ve 20. yüzyılda her alanda gelişmelerin yaşandığı Tatar toplumunda dil ve edebiyat meşalesinin taşıyıcısı konumunda olan Fatih Kerimî benimsediği ve izlediği idealleriyle İsmail Gaspıralı Bey’den1 ayrı düşünülemez. Kerimî’nin, Gaspıralı’yla olan münasebeti kendisi henüz çocukken babası Gılman Kerimî etrafında şekillenmiştir. Gaspıralı’nın fikirlerinden büyük ölçüde etkilenen Fatih Kerimî’nin ona olan ilgisi babası tarafından hoş karşılanmamıştır. Ancak Gaspıralı ile tanıştıktan sonra fikirleri olumlu yönde değişen Gılman Kerimî, oğlu Fatih’i Gaspıralı’yı takip etmesi için teşvik etmiştir.

      Fatih Kerimî’nin Seçme Eserler (Saylanma Eserler) başlığını taşıyan ve üç hikayeden oluşan eseri 2016 yılında tarafımızca Türkiye Türkçesine aktarılmıştı2. Söz konusu aktarmada M. Gaynetdinov’un Kiril harfli Kazan-Tatar nüshasıyla yazdığı metin kullanılmıştır3. Elinizdeki kitap ise Prof. Dr. Fatma ÖZKAN’ın danışmanlığını yaptığı ve 2014 yılında tamamlanan Doktora tezinde yer alan “Ondan Bundan”4 adlı eserin Türkiye Türkçesine aktarımından oluşmaktadır5.

      Fatih Kerimî’nin Ondan Bundan adlı kitabı yazarın eserinin Önsöz’ünde belirttiği gibi 1904 yılında Şark-ı Rus gazetesinde “kalem” imzasıyla yazdığı yazılardan oluşmaktadır6. Eserde “Ondan Bundan” ana başlığı altında 17 adet farklı hacimlerden oluşan yazı yer almaktadır. Bu yazılardan Bahtlı Kız başlığını taşıyan kısa hikaye hariç diğerleri genel itibariyle çeşitli konulara dair fikri, toplumsal ve kültürel konulardan oluşmaktadır. Ağırlıklı olarak okumanın önemi7, cehaletle mücadele, liyakatsiz din adamları, gayret ve çalışmanın değeri, insanları dış görünüşüne veya giyim-kuşamına göre değerlendirmenin yanlışlığı, kitap sevgisi, matbuat ve mektep8 gibi konular üzerinde durulmaktadır.

      Kerimî’nin düşünce dünyasının izlerini görebildiğimiz bu yazılar aynı zamanda 19. ve 20. yüzyıllardaki Müslüman Türk-Tatar toplumunu kültürel, ilmi ve sosyolojik açılardan anlamamıza da yardımcı olmaktadır. Yazar, eserinde toplum içindeki sorunları dile getirmekte ve çözüm önerileri sunmaktadır.

      Türkiye Türkçesine aktarılan Ondan Bundan adlı eserin orijinali 1907 yılında neşredilen Arap harfli nüshadır9. 1927 yılına kadar Arap alfabesini kullanan Tatarlar, bu alfabeyi iki kez reforma tabi tutmuşlardır. 1927’den sonra ise 12 yıl süreyle Latin alfabesini kullanmışlardır. 1939’da kaldırılan Latin alfabesinin yerini Kiril alfabesi almıştır. 1991 yılında SSCB’nin dağılmasının ardından10 özerk bir yönetim olarak varlığını sürdüren Tataristan Cumhuriyeti’nde 2001 yılında tekrar Latin alfabesi kabul edilmiştir. Ancak 15 Kasım 2002’de Rusya Parlamentosu’nun aldığı kararla tekrar Kiril alfabesine geçilmiştir (User, 2006: 335).

      Arap harfli metnin okunmasında güçlük çekilen kelimelerin yanına ^* işareti konmuştur. Ayrıca Arapça-Farsça tamlamaların yanı sıra anlamının bilinmediği düşünülen veya az kullanılan söz varlığı ile Rusça kelimelerin anlamları dipnotlarda ayrıca belirtilmiştir.

      Eserin hazırlanmasında üzerimde büyük emeği olan ve akademik alanda beni her zaman teşvik eden değerli hocalarım Prof. Dr. Leylâ KARAHAN, Prof. Dr. Fatma ÖZKAN, Prof. Dr. Erhan AYDIN’a, ayrıca yaşam kaynağım, her şeyim biricik kızım Zeynep AZRA’ya ve değerli eşime teşekkürü bir borç bilirim.

Temmuz 2019Cihan ÇAKMAK

      FATİH KERİMÎ

      Fatih Kerimî, 30 Mart 1870 yılında Rusya’ya bağlı Samara eyaletinin Minlibay köyünde imam ve ahund bir ailenin evladı olarak dünyaya gözlerini açmıştır. Fatih Kerimî, İdil-Ural boyunda gazetecilik ve yazarlık faaliyetleriyle ün kazanmıştır. Fatih küçük yaşlardan itibaren Çistay Medresesinde babası Gılman Kerimî’nin yanında öğrenim görmeye başlar. Gelenekçi bir eğitim metodunun uygulandığı medrese yılları Fatih’in zihin dünyasının şekillenmesinde oldukça etkili olmuştur.

      Medrese tahsili esnasında yayımlanan Tercüman gazetesini arkadaşları arasında gizlice okuması hocasının tepkisine neden olmuş, bunun üzerine Gılman Kerimî oğlunu medreseden almak zorunda kalmıştır11. Gılman Kerimî, küçük yaşlardan itibaren Fatih’teki ilgi ve istidadı fark etmiş ve onu Rusya’ya tahsile göndermiştir.

      Kerimî’nin fikri oluşumunda en önemli iki isimden ilki hiç şüphesiz İsmail Gaspıralı, diğeri ise babası Gılman Kerimî’dir.12 İsmail Bey Gaspıralı açtığı modern mekteplerde uyguladığı ve usul-i cedit adını verdiği reform niteliğindeki eğitim-öğretim metoduyla Fatih Kerimî’yi önemli ölçüde etkilemiştir13. Babası Gılman Kerimî ise Tatar maarif hayatının kurucusu olarak kabul edilmekte, açtığı usul-i cedit okullarında çocukların okuması uğruna verdiği mücadeleyle tanınmaktadır.

      1890 yılının sonlarında Kerimî tahsil görmek üzere İstanbul’a gitmiştir. Ahmet Mithat Efendi’nin desteğiyle Mekteb-i Mülkiye’de öğrenim gören Fatih, Osmanlı Türkiyesi ile ilgili önemli izlenimler edinmiştir. Bir taraftan Arapça, Farsça ve Osmanlıcayı öğrenirken diğer taraftan da Fransızca ve Rusça’ya hakim olan Fatih Kerimî bu şekilde çok dilli bir aydın olarak kendini yetiştirmiştir. İstanbul’daki eğitimini tamamladıktan sonra 1896 yılında öğretmenlik yapmak üzere Kırım’a bağlı Yalta’nın Üzen köyüne gitmiştir. Burada Gaspıralı İsmail Bey’in kurduğu okullarda kendisinin de benimsediği usul-i cedid tarzında eğitim vermiştir (Yüziyev vd. 1985: 334).

      1905 Ekim Devriminin ardından Rusya’da meydana gelen kısa süreli özgürlük ikliminden istifade eden ve Ceditçiler adı verilen yenilik taraftarları, başta eğitim olmak üzere basın, edebiyat ve fikir hayatında çok önemli gelişmelere öncülük etmişlerdir. Tatar modernleşmesinde önemli bir yere sahip olan Fatih Kerimî, Kazan Türkleri başta olmak üzere Rusya Müslümanlarına en çok hizmet eden şahsiyetlerden biridir. 1905’te Rus İhtilali’nin ardından ruhsat alan Kerimî, Remiyev kardeşlerin sermaye desteğiyle 21 Şubat 1906’dan itibaren Vakit14 gazetesini çıkarmaya başlar. 1917 yılına kadar 11 yılda 2309 adet basılan Vakit gazetesinin başyazarlığını yapmıştır. 1906’da II. Devlet Duması milletvekili seçimlerinde delege olarak görev yapmıştır. Duma’ya seçilen Zakir Remiyev’in vekili olmuş ve Müslüman mebuslarının danışmanlığı görevlerinde bulunmuştur. Petersburg’ta bulunan Müslüman İttifakı Merkez Komitesinde görev almıştır. Balkan Savaşı’nın başladığı yıllarda bizzat cepheye giderek savaşa dair izlenimlerini Vakit gazetesi ile Şura dergilerinde paylaşmıştır. Kerimî, Yaŋa Vakıt adlı bir gazete çıkarmış, Ĭşçĭler Dönyası, Yul, Saban gazetelerinde çeşitli yazılar yayımlamıştır. 1919 yılında Ĭşçĭler Dönyası gazetesinde “Kart Ĭşçĭ” imzasıyla kaleme aldığı yazısı dikkat çekmektedir (Gökçek, 2001: XI, XII; Gaynullin 2000: 209, 210).

      Stalin döneminde İdil-Ural bölgesindeki pek çok Tatar aydını gibi takibata maruz kalan Kerimî düzmece suçlamalarla 4 Ağustos 1937’de 67 yaşındayken tutuklanmış, 27 Eylül 1937’de öldürülmüştür (Özkan 1997; Yüziyev vd. 1985: 350; Şeref 2000: 111).

      Kerimî yazdığı roman ve hikayelerle Tatar modern edebiyatının güçlenmesine büyük katkı sağlamıştır. Eserlerinde genellikle olumsuz din adamları, kadınların okumalarına karşı çıkılması, doğu-batı, mektep-medrese çatışması ele alınır (Çakmak, 2018: 39). Yazdıkları ve eğitim faaliyetlerinde Gaspıralı’nın “Dilde, fikirde, işde birlik” ülküsüne sıkı sıkıya bağlı kalan Fatih Kerimî Müslüman Tatar toplumu özelinde tüm Türk dünyasının modernleşmesini ve ilerlemesini amaç edinmiştir.

Eserleri

      Hikayeleri:

1

“Ceditçilik hareketinin önderi konumundaki isim hiç şüphesiz İsmail Bey Gaspıralı’dır. “Dilde, işte, fikirde birlik” idealiyle yola çıkan Gaspıralı bu uğurda büyük işler başarmış, ömrünü bu uğurda tüketmiş büyük bir fikir adamıdır. Dünya üzerindeki Türklerin bir ve bütünlüğünü arzulayan Gaspıralı amaçlarını gerçekleştirmek için iki faaliyet alanı benimsemiştir: matbuat ve eğitim. Bu amaçla ilk olarak St. Petersburg’da eşinin ziynet ve altınlarını bozdurmak suretiyle eski bir matbaa makinası satın alır. Böylelikle ilk gazete faaliyetlerini gerçekleştirebilecektir. Gaspıralı’nın Tercüman adını verdiği ve iki dilde yayımlanan (Rusça ve Türkçe) gazete 30 yılı aşkın bir süre Türk Dünyasının tamamında okunan önemli bir yayın organı olmuştur. Gazetesinin Türklerin yaşadığı geniş coğrafyalarda okunmasını isteyen Gaspıralı bu amaçla Tercüman’da sadeleştirilmiş bir Osmanlı Türkçesi kullanmıştır. Gaspıralı matbuat faaliyetlerinin yanında cehaletle de mücadele etmeyi gaye edinmiştir. Bu amaçla açtığı ve usul-i cedit adını verdiği okullarda hızlı bir okuma-yazma seferberliği başlatmıştır. Usul-i cedit okullar kısa sürede tüm Türkistan’da yayılmış ve bu alanda önemli bir işlevi yerine getirmiştir. Fatih Kerimî’nin fikri yapısının şekillenmesinde ilk olarak babası İlman Kerimî’nin ardından da İsmail Gaspıralı’nın etkisi olmuştur. Çocuk yaşlarda medrese tahsili alan Kerimî, ardından Rus mektebine gitmiş ve Batı dünyasına ait edebi eserleri okumuştur. Zeki fakat ekonomik açıdan zorluk yaşayan Türkistanlı ailelerin çocukları İstanbul’a eğitim almak üzere gönderiliyordu. İşte bu çocuklardan biri olan Fatih Kerimî eğitim hayatının önemli bir bölümünü İstanbul’da geçirecekti. Fatih Kerimî’nin fikri yapısının oluşmasında İstanbul’da aldığı eğitimin büyük tesiri olmuştur. Özellikle Ahmed Mithat Efendi, Kerimî’ye önemli ölçüde destek olmuş, Mekteb-i Mülkiye’de eğitim almasını sağlamıştır. Osmanlı Devleti içindeki edebi, fikri ve siyasi ortamı sonuna kadar teneffüs eden Kerimî, Balkan Savaşı’nın başladığı yıllarda bizzat cepheye giderek olayları izlemiştir. Bu izlenimlerini daha sonra İstanbul Mektupları adıyla neşredecektir. Kerimî eserlerinde sade ve anlaşılır bir İstanbul Türkçesi kullanmıştır. Şüphesiz bu tercihinde İstanbul’da aldığı eğitimin yanı sıra Gaspıralı’nn “Dilde, işde, fikirde birlik” ideallerini benimsemiş bir aydın olması da etkili olmuştur.” (Çakmak 2017: 212-123).

2

Kerimî, Fatih (2016). Mirza Kızı Fatıyma Seçme Eserler (Haz: Dr. Cihan Çakmak), Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.

3

Kerimî, Fatih (1996). Hıyalmı Hakıykatmi, Morza Kızı Fatıyma: Saylanma Eserler, Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı, s. 118-148.

4

Eserin orijinal adı Tatar Türkçesinde Andan Bundan’dır.

5

Çakmak, Cihan (2014). Fatih Kerimî’nin Hıyal Mı? Hakıykat Mi? ve Andan Bundan Eserleri Üzerinde Dil ve Üslup İncelemesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.

6

“1904 senesi Tiflis’te neşredilen, merhum, Şark-ı Rus gazetesine “kalem” imzasıyla birkaç makale yazmıştım. Gerçi hiçbirinde kendi ismim yazılmamış ise de bu hususta bazı dostlarımdan mektuplar aldım: “Şark-ı Rus kalem imzasıyla toplanan makaleler senin yazıların olsa gerektir, biz bunu kokusundan sezdik, lakin muntazam surette hepsini de okuyamadık, eğer kendinde müsveddeleri var ise bunların hepsini birlikte bastırıp neşrederseniz güzel olur idi” diyorlar. Yazdığım mektupların bazı yerlerinden nüsha (kopya) almak âdetim olduğundan bende bunların nüshaları var idi. Mütalaa, edebiyat, ilim ve marifette heveslisi olan dostlarımın en küçük bir arzularını yerine getirmek için bence en lezzetli bir iş ve en mukaddes bir borç olduğundan bunları birlikte toplayıp ayrıca risale şeklinde neşretmeye karar verdim. Vaktiyle Mirâtin 6. cüzünde toplanmış “Mütâlaa” başlıklı bir makalemin nüshası da defterimin baş tarafında olduğundan onu da burada birlikte yazıverdim, hem de risalenin baş tarafına merhum Kemal Bey şiirlerinden birkaç satır yazdım. Bu türlü şeyleri ihtiva eden risaleye ne gibi bir isim vereyim diye bir müddet düşündüm. Tatarca olarak kısaca uygun bir isim hatırıma gelmedi. Türkçe ve Tatarca yazılmış risalelere üçer beşer Arapça sözlerden mürekkep hiç alakasız isimler vermek pek gülünç ve yakışıksız bir şey olduğundan ben bundan asla hoşlanmıyorum. Bu risalenin içerisine türlü şeyler yazıldığı için haydi öyle ise bunun ismi de “Andan Bundan” olsun dedim. İş tamam oldu, vesselam! Muhammed Fâtih” (Çakmak 2014: 293).

7

Mütalaa başlıklı yazısında okumanın önemini “Gerçekten, insan beden ile ruhtan ibaret olup bedenini beslemek için maddi gıdaya ne derece muhtaç ise ruhunu beslemek için manevi gıdaya bu nispette muhtaçtır. Yemek içmek olmaz ise insanın bedenine zayıflık geldiği gibi mütalaa ve ilim olmaz ise insanın ruhunu ve kalbini zulmet basar. Yiyip içmek ve yatıp uyumaktan başka bir şey bilmez ise insanın at ve sığır gibi başka hayvanlardan ne farkı olur? Bilmeyen ve okumayan adamın ruhu ne ile beslenir? Namı ilelebet muhterem olan “Jan Gutenberg” tarafından kitap basmak usulü keşfedildikten sonra bilginin arttırılması ve düşüncenin gelişmesi için o kadar geniş bir meydan açılmıştır ki her şeyden haber almak ve her şeyi öğrenmek mümkün olmuştur. Yalnız insanda okumak derdi ve mütalaa hevesi olmalıdır!” cümleleriyle özetlemektedir.

8

Matbuat ve Mektep başlıklı yazıda bir toplumun gelişmesinde ve aydınlanmasında olmazsa olmaz iki kurumun matbuat ve mektep olduğunu vurgulamaktadır. “Vatan evlatlarının fikrini genişletecek ve zihnini aydınlatacak sebepler ve vasıtalar çok ise de en önemlisi mektep ve matbuattır. Kerametleri kabirde kemikleri çürümüş işanlardan değil, belki ayağımızın altında ve gözümüzün önünde olan mektep ve matbuattan ümit etmelidir. Mektep ile matbuat karşısında el bağlayıp diz çökersek adam olacağımıza, dünya ve ahirette mesut olacağımıza ve eğer bunlara iltifat etmezsek dünya ve ahirette bedbaht olacağımıza, her bir fazilet ve insani kemalattan ayrılarak ahirette mahv ve perişan olacağımıza iki kere iki dört eder gibi inanmalıyız.”

9

Fatih Kerimî, Andan Bundan, Biblioteka Tatarskogo Nauçno…İnstituta Yazıka i Literaturı, Orenburg: Kerimof ve Şirekâsı Matbaası, 1907.

10

Özellikle 1990’lı yıllardan sonra SSCB’nin de dağılmasıyla birlikte başlayan bağımsızlık hareketleriyle millî ve dinî hareketler Tatar toplumu arasında yayılmaya başlamıştır. Bu dönemde Tatar kültürünü yeniden canlandırmak ve geliştirmek için çalışmalar yapılmaya başlamıştır. Bu müspet gelişmeler dile ve alfabeye de yansımış, Tatar Türkçesini, Kiril alfabesinden sonra yeniden konuşma ve yazı dili haline getirme çalışmaları baş göstermiştir. 1 Eylül 1992 tarihinde de Tataristan Cumhuriyeti Meclisi kararıyla Tatar Türkçesine resmî dil statüsü verilmiştir. Bugün Tataristan’da resmî dil Rusça ve Tatar Türkçesi olup bu iki dil eşit statüdedir. Bütün okullarda okutulmak üzere Tatar Türkçesi dersi konmuştur. Bunun yanı sıra Tatar Türkçesiyle kitap, dergi, gazete çıkartılması ve devlet dairelerinde resmî işlerin Tatar Türkçesiyle yürütülmesi gibi adımlar da atılmıştır. Tüm bu adımlara rağmen Tataristan’da, Tatar Türkçesinin aksine Rusça ağırlığını ve hâkim dil pozisyonunu korumaktadır. Tataristan’da, Tatarca ikinci dil konumundadır. Tatar Türkçesinin Tatarlar tarafından çok iyi bilinmemesinin, Rusçanın uzun süre resmî dil olması, Tatar Türkçesinin uzun yıllar yasaklanması, Tatarlar ile diğer toplumlar arasında yapılan evlilikler gibi pek çok neden sayılabilir (Alkaya, 1998). Daha geniş bilgi için bkz. Ercan ALKAYA (1998). Tataristan’da Dil ve Alfabe Meselesi Üzerine, Türk Dili (562), s. 263-299.

11

“Zakir işan babamıza mektup gönderdi: ‘Oğlun Fatih bozuldu, yoldan çıktı. Eğer gelip oğlunu almazsan, medresemden kovup atacağım.’” (Şeref, 2000: 76-77).

12

Fatih Kerimî’nin babası Gılman Kerimî’nin hayatını anlatan Merhum Gılman Ahund başlıklı hal tercümesi (1904) tarafımızca hazırlanmakta ve ayrı bir kitap olarak yayımlanması planlanmaktadır.

13

“Yazılarında, Türklerin bir taraftan modern eğitim usullerini benimserken, diğer taraftan da medreselerin eski usul tedrisatında ıslahat yapmak mecburiyetinde olduğunu anlatan Gaspıralı İsmail Bey, kurtuluşun ancak böyle mümkün olabileceğini söylüyordu. Bu ise, mutaassıp çevrelerin büyük tepkisine sebep oluyordu. Nitekim, bu mutaassıp insanlardan birkaç tanesi kendisini öldürmeye dahi teşebbüs etmişlerdi. Bunlardan biri de Kazan ulemasından Gilman Kerim Bey (İlman Kerimî) idi. Gilman Bey’in oğlu Fatih Kerimî, Orenburg’ta çıkan ‘Vakit’ gazetesi başmuharriri ve aynı zamanda İsmail Bey’in hayranlarından bir münevver idi. Bir gün elinde ‘Tercüman’ gazetesini okurken, babası, bu gazete vasıtasıyla ‘Gaspıralı yeni fikirlerini yayıyor ve benim oğlum da onun peşinden gidiyor’ diye oğlunu öldürmeye karar vermiştir. Fakat, asıl kabahatlinin oğlu değil, Gaspıralı olduğuna hükmederek, onun ‘katlini vacip’ telakki etmiş ve bu maksatla Bahçesaray’a kadar gitmiştir. Taassubuna rağmen akıllı bir zat olan Gilman Kerim, İsmail Bey’le çok heyecanlı ve şiddetli münakaşalarda bulunmuştur. Fakat Gaspıralı İsmail Bey’in ihtiyatlı ve akıllı sözleriyle ikna olan Gilman Bey, tamamıyla Gaspıralı taraftarı olarak memleketine dönmüş ve hatta oğlu Fatih Bey’i tahsilini tamamlaması ve Türklüğe hizmet etmesi için İstanbul’a göndermeye karar vermiştir.” (Saray, 2008: 29, 30’dan naklen: Kırımer, 1934: 47).

14

İlerici fikirli bir yayın organı olan Vakit Gazetesi sadece Tatarlar arasında ilgi görmemiş; Özbek, Başkurt, Kazak Türkleri arasında da yoğun bir şekilde okunmuştur (Sabitov 2000: 194).