Gagauz Leksikologiyası. Güllü Karanfil

beni vermedi istediimä,

      O beni verdi aşırıya,

      Aşırıya el elinä,

      El eline baş hayduda [3].

      Gagauz dilindä bu söz yotlu okunêr [yel]. GRMS tä el sözü “yabancı” maanasında olsa da, okuyucular bu sözü el (insan eli) olarak annêêrlar. Yaptıım aaraştırmaya görä, el sözünün maanasını ancak kimi yaşlı insannar (60 yaştan yukarı) bu sözü aalem, yabancı maanasında annêêrlar. El lafı fonetik diişikliklärlän var nasıl demää, ani bütün türk dillerindä var, hem dä aktiv kullanılêr.

      Uva. Gagauz sözlüündä arh. (eski) nışanınnan olmasına bakmayarak, uva sözünü gagauzlar annamêêrlar. GRMS-tä boşluk yer, çöllük maanasında veriler. Folklorumuzda o butürlü kalmış:

      Attılar beni

      Yat-yaban erä

      Kır uvasına [4, 54].

      Azerbaycan türkçesindä bu söz oba hem Türkiyä türkçesindä ova// oba fonetik variantlarında tanınmaktadır. Azerbaycan türkçesindä el-oba çift söz gibi kullanılmaktadır.

      Aş. Örnektä bölä sölener:

      Feslän aldım aş için,

      Yandım kara kaş icin.

      Edi yıl izmet ettim

      Bir çift kara kaş için [3, s.92].

      Aş “yimäk” sözü gagauz sözlüündä eski gibi yazılmış. Ama bu söz kullanılmaktan çıkmıştır. Halk bu sözü artık annamêêr. Bu morfema ancak aşcı lafında kendini korumuştur. Hem dä (Beşalma, Ütülüküü, Dizgincä, Kıpçak aazlarda) aş olsun deyimi yimäk yarasın, faydalı olsun deyiminä siirek tä olsa rasgeleriz. Büün krım-tatarlarının dilindä aş olsun gagauzça bereketli olsun, türkçä afiyet olsun maanasına geler. Bunun için gagauzlar bereketli olsun lafbirleşmesinnän barabar aş olsun deyimini dä var nasıl kullansınnar.

      Yad sozü gagauz folklorunda salt yadetmää işlii formasına hem Yat-yaban çift laf formasında kalmış. Ama artık bu formada dildän çıkmak korkusunnan karşı-karşıya durêr. Ancak başka türk dillerindä yad sözünün “yabancı” maanasını bulêrız, hem dä folklorda bulduumuz çift laf yardımcı olêr bizä annamaa yat sözünün maanasını. Yadetmää işlii dä “atmaa, unutmaa, biri-birinä yabancı olmaa” maanasına geler. Örnektä bölä deer:

       Burcu-burcu kokuyor seläm gülleri,

       Baldan-şekerdän tatlıydır ninem dilleri

       Yadetmäyin beni

       Badetlerä düşärsäm (Badet – Bağdat? (Богдат) yada İbadet dua, din?nışan – G.K.)

       Unutmayın beni [4, s.50].

      hem

       Attılar beni

       Yat-yaban erä

       Kır uvasına [3, 54] .

      Käfir. “Dinsiz ( bezbojnik )” maanasında kullanılan bu laf gagauz dilindä artık annaşılmêêr. Örnää görä bu söz bölä kullanılêr:

      Arta kalsın Cürkänanın çeşmesi,

      Arta kalsın, yıkılsın!

      Aman, Aman yıkılsın!

      Verdi beni duşman käfir elinä,

      Aman, aman, duşman käfir elinä.

      Gagauz dilindä kafir sözünün ekvivalenti olan gäur sözünü ancak Valkaneş dolayında rasgelinän Karagäur soyundan göreriz. Bu sözün dä maanası artık bilinmeer. Bu laflar ikisi dä arap kökenni. Kafir sert, cellat adama deerlär.

      Tangrı. Folklorumuzda Tangrı “Allaa” termini prototürklerin (eski türklerin) en eski mifolingvistika katından çekiler:

      Ay tangrılar tangrısı

      Benim yarım angısı?

      Sırtı mor mintannısı

      Başı yeşil şallısı.

      Bileriz, ani evellär bir laf bir sestän oluşardı. Ona görä ^*T proforması “yaşamak” maanasına geler (ynş: türk dillerindä diri//tiri, dirlik\\ tirilik “yaşamak”, ot\\od “ocak (огонь)”). Kazah aarştırıcısı Serikbol Kandıbayın fikirinä görä Tengri – 1. kosmos, dünnää, sonsuzluk; 2. gök boşluu; 3. okean, bitkisiz su boşluu (ynş. Tengiz “deniz”) maanasına geler [5, 213].

      Tangrı termini hunnu dilindä dä vardı (b.e. kadar 3-ci asir). Orhon Yenisey yazılarında da (5-ci asir) Tengri termininä rasgeleriz: “Tengri tek…”

      İslamın hem hristiannıın yaranılmasına kadar bütün Türk halkları üüsek substanţiyayı Tanrı adlandırardı. Türk milletleri başka-başka dinneri kabletsä dä onnarın folklorunda hem lafetmäk dilindä Tanrı termini bu gün dä yaşêêr. Gagauzlarda bu durum taa da meraklı: bu üüsek substanţiyayı hem Tangrı (folklorda), hem Allaa, hem Boji adlandırêrlar. Bu unikal olay başkalaştırêr bizi başka halklardan. Bizim kendimizi korumaa instinktimiz burada kendi kaaviliini gösterer. Sanêrım, ani şindi lääzım korumaa, kaybetmemää bizim zengin leksikamızı, bilmää sözlerin maanasını.

      Denediniz, ki gagauz dilindä Tanrı sözünün Tangrı fonetik variantımız ŋ [ng] seslän kullanılêr. Bu ses (ŋ) bütün insannın ilk sesi sayılêr. Uşaan duuduu zaman çıkarttıı ilk ses ingää\\nga sesidir (aalamak sesi). Buradan annêêrız, ani gagauz dili korumuş eski ŋ [ng] sesini. Var nasıl demää, ani bu ses oguz grupu Türk dillerindä n sesi gibi kalsa da bütün türk dillerindä o yabancı dillerdä olan [n] sesinnän diil bir türlü. Gagauz dilindä bu ses bir sıra sözlerdä derin damak sesi gibi çıkêr: deniz, senin, sana h t.b.

      Ninä\\nene “mali” sözünä dä biz folklorumuzda rasgeleriz:

      İçeri girerim, ay ninä,

      Evlär diil benim;

      Sofraya bakêrım, ay ninä,

      Sofra diil benim; [3, 55]

      Hem başka bir türküdä:

      Hay nene, nene,

      Poy canım nene,

      Attılar beni

      Yat-yaban erä

      Kır uvasına [3, 54]

      Buradan çıkış yaparak, göreriz, ani gagauz dilindä senselä terminologiyasında olan aylenin büük anasına “mali, babu, mani” terminnerinnän barabar taa ileri ninä hem nene terminini dä kullanarmışlar.

      Türkiyä türkçesindä şindi dä anaanne, babaanne terminnerinnän barabar nine termini dä kullanılêr. Azerbaycan dilindä bu sözün maanasını ancak nənə termini karşılêêr.

      Büün gagauz terminologiyası başlêêr oluşmaa. Düşünerim, ani uşak başçasında kullanılan rusça няня sözünün yerinä ninä yada nenä lafını kullansak hiç bir yannışlık olmayacek.

      Gördüünüz gibi, genä dä folklor terminologiyanın oluşmasında büük