Әдәбиятны өйрәнү юлында / На пути изучения литературы. Хатыйп Миңнегулов

язмалары бар. Мәсәлән, «Бәһа җитмәс кыйбат хәзрәт» мәкаләсе (Мәгариф. – 1996. – № 3. – 17–19 б.) һ. б.) Шуңа күрә биредә мин әлеге шәхес турында кайбер фикер-күзәтүләремне, аңа мөнәсәбәтле мәгълүматларны бәян итү белән генә чикләнәм.

      Шиһабеддин Мәрҗани (16. 01. 1818–15. 04. 1889), татарның күп кенә зыялылары кебек, Казан артында, рухани, мулла гаиләсендә туып үсә. Заманында Бохарада белем алган әтисе Баһаведдин Казан өязендәге (хәзерге Әтнә һәм Арча районнарындагы) Ябынчы һәм Ташкичү мәдрәсәләрендә мөдәррислек тә итә. Ш. Мәрҗани, гәрчә Ябынчыда туса да, бабасына хөрмәт йөзеннән аның туган авылын үзенә тәхәллүс-кушамат итә. Булачак мәгърифәтче әүвәл Ябынчыда, аннан күп кенә билгеле кешеләр (Габдессәлам, Батырша…) укыган, эшләгән атаклы Ташкичү мәдрәсәсендә белем ала. Аны тәмамлагач, 1835–1838 елларда шунда ук хәлфәлек тә кыла. (Шунысын да искә төшерик: 2017 елда «Таттелеком» оешмасы ярдәмендә Ташкичү мәктәбендә Ш. Мәрҗанигә һәм аның кардәше, күренекле әдип Мәхмүт Галәүгә (1886–1938) багышланган махсус музей да ачылды. Анда шактый бай, истәлекле материаллар тупланган. Ябынчыда да истәлек ташы куелган.) (Гыйлемханов Р. Шиһабеддин хәзрәт // Ватаным Татарстан. – 2017. – 17 октябрь.)

      Күп кенә татар яшьләре кебек, ике дистәсен яңа тутырган Шиһабеддин дә белем эстәп Урта Азия якларына юнәлә. 1838–1849 елларда Бохара, Сәмәрканд мәдрәсәләрендә («Күгелдаш», «Мир-Араб», «Ширдар»…) укый, мондагы гыйлем, дин әһелләре белән аралаша, китапханәләрдәге төрле тармакларга кагылышлы язмаларны ныклап өйрәнә, киләчәктә язылачак хезмәтләренә факт-мәгълүматлар туплый.

      1997 елда Ташкентта төрки әдәбиятчыларының халыкара семинары булган иде. Шунда безне Сәмәрканд каласына да алып бардылар, андагы истәлекле урыннарны күрсәтеп йөрделәр; үзбәк профессоры Бегали Касыймов Шаһ Тимер төзеткән тарихи биналардагы, капка-аркалардагы язуларны дөресләп һәм тулысынча укуда Ш. Мәрҗанинең роле зур булуын кат-кат искә алган иде.

      Урта Азиядә дистә елдан артык укыганнан соң, Ш. Мәрҗани кече Ватанына әйләнеп кайта. 1850 елда Казанның беренче мәчетенә (хәзер ул аның исемен йөртә) имам-хатыйп һәм мөдәррис итеп билгеләнә һәм, бераз бүленә-бүленә, гомеренең ахырына кадәр диярлек шунда эшли. 1862 елда аның кандидатурасы мөфтилеккә дә тәкъдим ителә, әмма ул рәсми хакимияттә хуплау тапмый. Ш. Мәрҗани, төп эше белән бергә, башка төрле вазифалар да башкара. Ул 1867–1868 елларда Казанның ахуны һәм мөхтәсибе дә булып тора. Мәгълүм ки, 1876 елда Казан укытучылар институты ачыла. Бу уку йортында Ш. Мәрҗани дистә елга якын дәресләр алып бара, нигездә, илаһият курсыннан сабаклар бирә. 1876 елда Казан университеты янындагы «Археология, тарих һәм этнография җәмгыятенә» әгъза итеп сайлана, аның гыйльми утырышларында катнаша, доклад-чыгышлар ясый, мәртәбәле профессорлар белән аралаша. Бу олуг зат, сигезенче дистәсен ваклаганда, якты дөньядан китеп бара. Шунысы гаҗәп: һәм Ш. Мәрҗани, һәм Г. Тукай – татарның бу ике бөек улы – апрель аенда, аның бер үк көнендә (15 ендә) вафат була.

      Шиһабеддин Мәрҗани, Исмәгыйль Гаспралы (1851–1914), Муса Акъегетзадә (1864–1923), Йосыф Акчура (1876–1935), Садри Максудилар