Məhəmmədhüseyn Şəhriyar xatirələrdə. Коллектив авторов

biyyatı” silsiləsindən 50-ci kitab

      

      MƏHƏMMƏDHÜSEYN ŞƏHRİYAR

      (1906–1988)

      ÜRƏYİMDƏN XƏBƏR ALSAN

      Ustad Doktor Seyid Məhəmmədhüseyn Behcət Təbrizi Şəhriyar 1905-1906-cı ilin baharında – mart ayının 21-də Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərinin Bağmeşə məhəlləsində anadan olub. Atası Seyid İsmayıl Musəvi Hacı Mirağa Xoşginabi Təbrizdə tanınmış vəkil, anası Kövkəb xanım evdar qadın idi. Xalqın böyük hörmət və ehtiramını qazanan, işini gözəl bilən, kasıbların, sadə adamların havadarına çevrilən Hacı Mirağa haqq-ədalətin keşikçisi, həqiqətpərəst bir şəxsiyyət kimi tanınmışdı. Kiçik Məhəmmədhüseynin ömrü XX əsrin müəyyən mərhələlərində Cənubi Azərbaycanda, İranda baş vermiş şiddətli sinfi mübarizələr, milli istiqlaliyyət, mədəni yüksəliş və milli tərəqqi uğrunda ictimai-siyasi çarpışmalar dövründə keçib. Müstəbid şah rejiminin zülmündən, imperialist dövlətlərin soyğunçuluğundan zinhara gəlmiş Cənubi Azərbaycan və İran xalqlarının anti-imperialist mübarizəsinin, milli istiqlaliyyət uğrunda demokratik hərəkatının ilk mərhələsi olan Məşrutə inqilabı (1905-1911) zamanı Hacı Mirağa ailəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün mürəkkəb hadisələr burulğanı olan Təbriz şəhərindən ata-baba yurduna – Abbas mahalının Xoşginab kəndinə köçür. Beləliklə də, kiçik Məhəmmədhüseyn uşaqlıq illərini Xoşginab və ona bitişik olan Qayışqursaq, Qaraçəmən və Qıpçaq kəndlərinin füsunkar qoynunda yaşamalı olur.

      O, ilk təhsilini Xoşginab kəndində Molla İbrahimdən və molla Ağa Məhəmməd Bağırdan alır, Molla İbrahimə qədər isə yazıb-oxumağı dövrünün tanınmış ziyalısı olan atasından öyrənir, o da öz növbəsində zaman keçdikcə “Qurani-Kərim”, Hafizin divanı, Sədinin “Gülüstan” və “Bustan” əsərləri, eləcə də “Nəsab” adlı ərəbcə-farsca mənzum lüğətdən (Ə.N.Fərhi) oxuyub öyrəndiklərini mükəmməlləşdirir. Vəziyyət sabitləşəndən sonra ailəsi ilə birlikdə Təbrizə qayıdır. Öncə “Füyuzat” və “Müttəhidə” mədrəsələrində, daha sonra “Firdovsi” və “Məhəmmədiyyə” orta məktəblərində təhsilini davam etdirir, ərəb, fars və fransız dillərini öyrənir. Nizami, Hafiz, Sədi, Saib və Sabirin (türkcə ilk şeirini M.Ə.Sabirin təsiri ilə 1913-cü ildə yazıb) əsərləri gənc Məhəmmədhüseynin mütaliə, həm də qəlb yoldaşı olur.

      O, təhsilini davam etdirmək üçün 1921-ci ildə Tehrana gələrək Məhəmmədəli Şah Qacarın bacısı Əkrəm üs-Səltənənin evinə düşür və Darülfünuna yazılır. Burada təhsilini başa vurduqdan sonra, 1924-cü ildə Tehran Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. Ədəbiyyata böyük marağı və sevgisi olan gənc tələbə şeirlər yazır, mətbuatda dərc olunur və yavaş-yavaş ədəbi aləmdə tanınmağa başlayır.

      Tehranın görkəmli sənətkarları, elm, mədəniyyət xadimləri ilə tanışlığı onun ictimai-siyasi görüşlərinin formalaşmasında, dünyaya baxışının istiqamətlənməsində mühüm rol oynayır. Hələ Təbrizdə ikən dövrünün misilsiz muğam ustası, qocaman xanəndə, Məşrutə inqilabının rəhbəri Səttarxanın 1908-ci ildə “İqbali Azər” ləqəbini verdiyi Əbülhəsən xan İqbal üs-səltənə ilə tanış olması və ondan musiqi, muğam dərsi alması da dünyagörüşünün formalaşmasına faydalı təsir göstərir.

      Gənc şair universitetdə təhsil aldığı illərdə Sürəyya adlı bir qıza aşiq olur, eşqi naminə onun yaşadığı Behcətabad məhəlləsinin adına uyğun olaraq, “Behcət” təxəllüsü ilə şeirlər yazır və ilk qələm təcrübələri ədəbi mühitdə, çağdaş İran poeziyasının görkəmli nümayəndələri arasında maraq doğurur. 1921-ci ildə Əbülqasım Şəhriyarla tanış olur və onlar bir-birinin şəxsində səmimi dost tapırlar. Əbülqasım gənc şairi İranın məşhur söz ustaları Lütfulla Zahidi (1922), Həbib Səlmasi, Ustad Qəmər ül-mülk Vəziri (1927), Məlik üş-şüəra Baharla (1928) tanış edir. M.Baharın vasitəsilə o, Arif Qəzvini və İrəc Mirzəni yaxından tanıyır, onlarla dostlaşır.

      1924-cü ildə Əbülhəsən xan Səba və Seyid Əbdülkərim Əmiri Firuzkuhi ilə tanışlığı və dostluğu başlanır. Bundan sonra, onun şeirlərində müəyyən dəyişikliklər nəzərə çarpır. Eyni zamanda Əbülhəsən xan Səbadan setar çalmağı öyrənir və deyilənlərə görə, istəklisi Sürəyya-Pəriyə də bu musiqi alətində çalmağı özü öyrədir. Əziz dostu Əbülqasım Şəhriyara həsr etdiyi bir qəzəl dostları tərəfindən çox bəyənilir, əldən-ələ keçir, oxuyan hər kəs qəzəl haqqında yüksək fikirlər, xoş sözlər söyləyir. Şeirinin seviləcəyinə əmin olmayan şair sonralar xatırlayır ki, bu hadisə, münasibət mənə böyük zövq və inam verdi. Sanki bir gündə yüz il yol getdim.

      Dostlarının xoş sözlərindən qanadlanan gənc şair özünə ürəyincə bir təxəllüs götürmək üçün çox düşünür. Onun söylədiyinə görə, hər hansı təxəllüsü götürürmüşsə, sonra əl çəkməli olurmuş. Çünki digər şairlər həmin təxəllüsləri artıq qəbul edərək şeirlər yazdıqlarından, Məhəmmədhüseyn də təxəllüsünü tez-tez dəyişmək məcburiyyətində qalırmış. Nəhayət, Hafizin divanından fal açmalı olur. Orada yazılmışdı:

      Çərxi-fələk sikkəni şəhriyarların adına döydürdü,

      Mən də öz şəhrimə gedib, öz Şəhriyarım¹ olmalıyam.²

      1925-ci ildə, 20 yaşında ikən “Şəhriyaram” qəzəlini yazaraq qələm sahiblərini, özünü mənəvi dünyanın şahı adlandırır. Şəhriyarın bu qəzəlini oxuyan İrəc Mirzə heyrətlə bildirir ki, “Sən bizlərdən deyilsən, böyük Hafizin cərgəsindənsən!”

      Şəhriyar Tehran Universitetinin Tibb fakültəsində 4 il təhsil aldıqdan sonra, 1928-ci ildə hərbi həkimlər hazırlayan qrupa keçir və hərbi həkim-cərrah kimi ixtisaslaşır. Lakin təbiətən humanist, həssas, qəlbi kövrək olduğuna, bütün könlünü şeirə verdiyinə görə, həkimlik sənəti, bu sənətin olum-qalım dilemmasını həll edən tərəfləri, cərrah bıçağı və kəsilən nahiyədən axan insan qanı şairin ürəyincə deyildi. Sonralar xatırlayırmış ki, hər dəfə cərrahiyyə əməliyyatı aparandan sonra halı xarab olur, özünü çox pis hiss edirmiş.

      Gənc Şəhriyar dövrünün ab-havasına, siyasi mütəhərrikliyinə də laqeyd qalmır, əsərlərində ictimai quruluşa, müstəbid rejimə qarşı kəskin etiraz və ifşaçılıq ruhu özünü göstərir. Düşüncə və duyğularının bu məcraya yönəlməsində onun Tehranda fəaliyyət göstərən mütərəqqi ziyalılarla tanışlığı və dostluğu, eyni zamanda XX əsrin əvvəllərində İranda və Cənubi Azərbaycanda zülm səltənətinə, ağalıq, şahlıq quruluşuna qarşı xalqın dalğa-dalğa yüksələn milli azadlıq, demokratik hərəkatları da böyük rol oynayır. “Sərdari-milli” Səttarxanın və fəlsəfi təfəkkürə malik alovlu vətənpərvər Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılığı ilə genişlənən xalq hərəkatı gənc şairin dünyagörüşündə dərin iz buraxır.

      Əlbəttə, şairin şeirlərindəki mübarizə, etiraz motivləri yaşadığı ədəbi mühit, baş verən ictimai-siyasi hadisələr və 1928-ci ildən iştirak etdiyi Doktor Xəlil xan Səqəfinin yaratdığı “Ehzare-ərvah” məclisindən də qaynaqlanırdı.

      Universitet illərində (1924-1929) Şəhriyarın bir sıra şeirləri Tehran mətbuatının səhifələrində çap edilir. İlk mətbu şeiri isə Təbrizdəki Məhəmmədiyyə orta məktəbində oxuyarkən burada nəşr edilən “Ədəb” jurnalında dərc olunur. “Ərməğan” jurnalının redaktoru Vahid Dəstgirdi də onun şeirlərini öz dərgisində ardıcıl çap edir.

      Lakin universitetin son kursunu bitirib ixtisaslaşmış hərbi həkim diplomu almasına iki-üç ay qalmış gənc Şəhriyarın həyatında ən ağır bir hadisə baş verir. Şair illərlə sevdiyi Pəridən-Sürəyyadan (O, Sürəyyanı Pəri də çağırırdı) ayrılmağa və universiteti tərk etməyə məcbur edilir. Buna baxmayaraq, 1929-cu il 24 yaşlı gənc şairə böyük uğur da gətirmişdi. Dostları: L.Zahidi, İ.Mirzə, M.Bahar və başqalarının təkidi ilə “Xəyyam” nəşriyyatında şairlər şairi adlandırılan Məlik üş-şüara Bahar, Pejman Bəxtiyari və professor Səid Nəfisinin ön sözü ilə ilk şeirlər kitabı – “Divança”sı nəşr olunur. Kitabının çap edilməsi, İran ədəbi