Mənim anam – Marina Svetayeva . Efron Ariadna

Marina Svetayeva

      “Xatirə ədəbiyyatı” silsiləsindən 46-cı kitab

      Mənim yaddaşım yaxşı deyil. Hətta deyərdim ki, Svetayeva nəslinə xas olmayan dərəcədə pisdi. Hadisələr, simalar, olayların tarixi dəqiq xatirimdə qalmır, onlarla bağlı hansısa gün, il və ya nələrəsə bağlı qalır. Buna baxmayaraq o qədər çox şey xatirimdədir ki, yazmağı bacarsaydım, səhifələrlə yazardım. Hə, əgər bacarsaydım. Amma elə hallar var ki, hətta bacarıqsız insan da mütləq qələmə sarılmalıdır, sevgi və borc hissi isə olmayan istedadı əvəz etməlidir. Ancaq burası da var ki, bəyəm “istedad” haqqında yazmaq üçün istedada ehtiyac varmı? Axı Ekkerman¹ özü istedadlı olmadan təkcə Höte “istedadıyla” bunu bacarmışdı!

      İllər keçəcək, zamanın cinayətkar etinasızlığını dəf etmək imkanı olan, unudulanları geri qaytarmağa məcbur edən, susdurulmuşları danışdıran, ayaqlar altına atılmış və öldürülmüşləri dirildən insanlar gələcək. Həmin adamlara kömək etmək üçün mən anam və o dövr haqqında yadımda qalanları yazmağa cəhd göstərirəm.

      ANAM HAQQINDA QEYDLƏRƏ CƏHD

      Anam haqqında, onun zahiri görünüşü barədə ilk xatirələrim sürrealistlərin rəsmlərinə bənzəyir. Ümumilikdə tam bir obraz yoxdur, çünki gözlər onu əhatə edə bilmir, şüur isə hər şeyi vəhdət halında birləşdirə bilmir.

      Bütün ətrafdakılar və üst-üstə yığılanlar ucsuz-bucaqsız, əlçatmaz və qeyri-mütənasibdir mənim üçün. Adamların nəhəng ayaqqabıları, uzun ayaqları, böyük, qüdrətli əlləri var.

      Üzlər görünmür, onlar hardasa oralarda – yuxarılardadır. Onları ancaq mənə sarı əyiləndə, ya da məni qucaqlarına götürəndə görə bilirəm. Mən bircə onda görürəm, barmaqlarımla toxunuram – böyük qulaq, böyük qaş, barmağım yaxınlaşanda qırpılan böyük göz və məni gah öpən, gah da barmağımı tutmağa çalışıb, “ammm” deyən böyük ağız. Bu həm gülməli, həm də təhlükəlidir.

      Yaş, cins, doğmalıq dərəcəsi, anlayışları mənimçün mövcud deyil. Belə baxanda özümdəki “mən” hələ özünü tapmayıb, “mən” başdan-ayağa bütün bu gözlərdən, dodaqlardan və ən başlıcası, bu əllərdən asılıdır. Ondan başqa hər şey dumandır. Ən çox bu dumanı elə anamın əlləri yarır. O əllər başımı sığallayır, qaşıqla yedizdirir, şapalaqlayır, sakitləşdirir, paltarımı düymələyir, yatızdırır, istədiyi kimi rəftar edir. Onlar həyatımda ilk reallıq və ilk hərəkət edən, etdirən qüvvədir. İncə, qarabuğdayı, narahat əllər bütün əllərdən yaxşıdır. Çünki onlar gümüş üzük və bilərziklərin parıltısıyla doludur. O parlaqlıq ki, onunla birgə gəlir və gedir, özündən ayrılmazdır.

      Parıldayan əllər və gözlər, cingiltili, eyni zamanda parlaq səs ən kiçik yaşlarımın xatirində qalan anamdır. Mən onu ilk dəfə görən kimi – bir neçə günlük həyatımdan yoxa çıxıb əməliyyatdan sonra xəstəxanadan evə dönəndə tamlıqla, bütövlükdə dərk etdim. Xəstəxana və əməliyyatın nə olduğunu çox sonralar başa düşdüm. İndisə sadəcə uşaq otağının qapısı açıldı, anam ildırım kimi içəri girdi və indiyə qədər mənim üçün parçalardan ibarət olan tam bir vahid şəklində birləşdi. Və mən onu tam şəkildə – başdan-ayağa gördüm, üstünə atıldım: xoşbəxlikdən boğulurdum.

      Anam hündür deyildi, ortaboy, düzgün, dəqiq ifadə olunmuş, lakin kobud olmayan cizgili qadın idi. Burnu düz, azca donqar, dəlikləri ifadəliydi. Bəli, məhz ifadəli. Xüsusilə də, kin və nifrətini yaxşı ifadə edirdi. Deyə bilərəm ki, ümumiyyətlə, üzünün hər bir cizgisi ifadəli və işvəliydi: həm dodaqları, həm təbəssümü, həm qaşlarının dağınıqlığı, hətta favn² kimi balaca və həssas qulaqları da. Gözlərinin rəngisə çox nadir, “su pərisi gözü” adlanan açıq, parlaq yaşıl rəngdəydi. Bu rəng ta ölən günə qədər nə soluxdu, nə də bozardı. Ovalvari üzündə uzun müddət uşaqlığından hansısa əlamətlər, girdəlik qalmışdı. Açıq xurmayı saçları bir-birinə yumşaq və səliqəsiz şəkildə dolaşırdı. Anamın çiyinləri iri, budları və beli dar, dartılmış idi. Ömrünün sonuna qədər yeniyetmə görünüşünü, elastikliyini və zirəkliyini qoruyub saxladı. Əlləri qadın əlinə bənzəmirdi: oğlan əlləri kimiydi. Çox böyük olmasa da, heç də miniatür, balaca deyildi. Salamlaşanda möhkəm, sərt salamlaşırdı. Barmaqları yaxşı inkişaf etmişdi. Ucları azca kvadrat formalı, enli, amma gözəl dırnaq quruluşu vardı. Üzük və bilərziklər bu əllərin ayırılmaz hissəsiydi. Əvvəllər kəndli qızların qulağına sırğanı belə taxardılar – birdəfəlik, ömürlük. Bu cür – “ömürlük” olanlardan iki qədimi gümüş bilərzik vardı. Hər ikisi tökmə, çıxıntılı idi. Biri firuzə qaşlı, o biri hamar, üstündə çox gözəl, qanadları o kənarından bu kənarına qədər uzanan və bütün biləyi tutan uçan quş təsvirli idi. Üç üzük – nişan, “yazılarda salamat qalan”³ üzük, gümüş çərçivəli gemma – əqiq üzərində Hermes təsvir olunmuş üzük və ətrafında “sənin üçün, mənim əzizim” yazısı olan (çox güman ki, çoxdan qeyb olmuş dənizçi bəyin qeyb olmuş gəlinə hədiyyəsiydi) gəmi təsvirli ağır möhür-üzük. Amma həmin yazı yaddaşımdan tamam silinib. Elə gəmini də güclə göz önümə gətirirəm. Başqa üzüklər də vardı, gəlib getdilər. Lakin bu üç üzük onun barmaqlarından heç vaxt çıxmadı. Və onunla birgə getdi…

      Anamın mənim gözümdə bütöv bir varlığa çevrildiyi həmin axşamda əynində enli, yuxarı hissədən dar, qəhvəyi rəngli ipək paltar, əlində əməliyyat sonrası sarğı vardı. Mən hətta sarğını da yadımda saxlamışam – şərq naxışları olan tünd kişmir yaylıq idi.

      Onunla bağlı ilk xatirəm, hətta deyərdim ki, elə özümlə də bağlı ilk xatirəm: bir neçə pilləkəndir – ən yuxarı pillədə mən dayanmışam və onlar aşağıda başqa böyük otağa düşür. Mənə hər şey qarmaqarışıq görünür, çünki bura yarızirzəmidir. İşıq lampası yuxarıda tavandan asılıb, tavan isə alçaqdır, mən də pilləkənin yuxarısında durmuşam. Anlaya bilmirəm, tavan mənə daha yaxındır, yoxsa döşəmə. Anam orda, aşağıda – lampanın altındadır. Gah eləcə dayanır, gah da yavaş-yavaş çevrilib mənə yox, öz-özünə baxır. Anamın yanında dizi üstündə qadın oturub. Anam da nəyəsə toxunur, sığallayır, dartışdırır və havada tanımadığım bu sözlər uçuşur: “klyoş ətək, klyoş ətək”. Küncdə bir qadın da var. Onun nə başı var, nə əlləri. Ayaqlarının yerində isə laklı altlıq var. Üstündəki paltarsa əsldi, canlıdı. Mənə sakit durmağı tapşırıblar. Mən də sakitcə durmuşam. Amma bir azdan möhkəm ağlayacağam, çünki mənə heç kim diqqət yetirmir, axı balacayam və pilləkənlərdən yıxıla bilərəm. Bunu anam danışırdı, Krımda olub, onda üç yaşım vardı.

      Həmin yaydan yaddaşımda heç nə qalmayıb – nə adamlar, nə əşyalar, nə də yaşadığımız otaqlar. İlk dəfə şüurumda ata obrazı yaranıb – o, anamdan hündür idi, baxışlarıma sığmırdı və atamla bağlı ilk xatirəm onu tanımamağımla bağlıdır. Anam məni qucağında aparır, qarşıdan ağ geyimli bir nəfər gəlir. Anam onun kim olduğunu soruşur, mənsə tanıya bilmirəm. Ancaq mənə sarı əyiləndə onu tanıyıb bərkdən qışqırıram – Seryoja, Seryoja (Uşaqlıqda valideynlərimi onlar bir-birlərini çağırdıqları kimi çağırırdım – Seryoja, Marina. Amma daha çox Seryojenka, Marinoçka deyirdim)!

      Bundan başqa sahildən dənizə yepyeni ayaqqabılarımı tulladığım üçün anamın mənə şapalaq ilişdirməyini xatırlayıram. Dənizisə yox. Dəniz elə nəhəngdi ki, ona heç fikir vermirdim də.

      Krımda növbəti yay adamlar, hadisələr, səslər, qoxularla doludur. Artıq yaddaşıma ağ, günəşdən bəmbəyaz olmuş evin divarları, qırmızı qızılgüllər, onların tünd iyi və tikanları hopur. Artıq dənizi görür, üfüqü sezirəm. Amma hələ ki məkan anlayışım yoxdur: dəniz mən sahildə durarkən hündür göyümtül divardır. Mən onun səviyyəsindən aşağıyam. Başa düşürəm ki, dəniz ancaq sahildə durub baxanda yaxşıdır, dənizdə çimmək çox pisdir.

      Qoltuqlarımdan tutub məni fışıldayan dalğaya salanda ağlayıram və nəfəs almadan ciyildəyirəm. Sonra anam məni döşəkağıyla qurulayıb tənbeh edir. Mənimçün artıq fərqi yoxdur, əsas odur ki, daha qurudayam. Məni dənizdə çimməyə alışdırmaqdan ötrü xaç anam, Maks Voloşinin⁴ anası Pra dənizə elə geyimdəcə tullanıb üzür. Sudan çıxanda onun gümüşü tikməli bəyaz xalatından, çaxçurundan