Qafqaz xatirələri. Мамед Эмин Расулзаде

genişləndirilməsini tövsiyyə

      edirdilər. Bu məqsədlə, onlar fəhlə sinfinin çar rejimi əlehinə olan liberal və radikal zümrəsi ilə siyasi koalisiya yaratmağı vacib bilirdi. Bu partiya iflasa uğrasa da, fraksiya mənsubları şərtlər açıqlandıqda qanuni mövzudan faydalanmağı məsləhət görürdülər. Bu məqsədlə onlar fəhlə birliklərinə nüfuz edərək, onları sinfin mənafeyini müdafiə etməyə çağırırdılar. Menşeviklər inqilab partiyası kimi konsepsiyanın şərtləri daxilində belə demokratik üsullara sədaqəti zəruri hesab edərək, təşkilata daxil olan komitələrin aşağıdan yuxarı gələn demokratik bir seçim iyerarxiyasına qəti önəm verirdilər.

      Halbuki Bolşeviklər buna tamamilə zidd olan bir fənd işlədirdilər; onlar fəhlə sinfi ilə birgə bütün koalisiyalara qarşı çıxırdılar. Siyasi bir sistem olaraq Çar rejimi ilə birgə onlar iqtisadi sistem kimi kapitalizmi də devirmək əzmində idilər. Əmək ittifaqları fəhlələrin iqtisadi mənafelərini müdafiədən başqa, onları rejimə qarşı daima müxalif və mübariz kimi istifadə edirdilər. Partiyadaxili təşkilatçılığa gəldikdə isə, aşağıdan yuxarı qalxan bir demokratik sistem deyil, əksinə bir sistem formalaşdırıdılar.

      9

      Bakı ozamankı şərtlər daxilində

      Azərbaycan Respublikasının paytaxtı olan Bakı ozamankı şərtlər daxilində təkcə Rusiyada sosialist cərəyanların və çar əleyhidarları hərəkatının qaynar ocağı deyil, eyni zamanda Qafqazda yaşayan müsəlmanların, xüsusən Azərbaycan türklərinin milli hərəkatının mərkəzi idi.

      Azərbaycanın milli həyatının bütün siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni hərəkatları əsasında qurulmuş

      mərkəzi müəssisələr burada idi. Bakı sənayesində, neft mədənlərində çalışan işçilərin əksəriyyəti, həmçinin orta məktəbdə təhsil alan yeniyetmə və gənclərin bir qismi Azərbaycan türkləri idi. Bu səbəbdən burada fəaliyyət göstərən ümumi inqilab və müxalifət cərəyanlarının yanında müstəqil çalışan yerli və milli qruplarla əlaqələr də qurulmuşdur. O cümlədən, rus liseylərində və digər orta məktəblərdə

      oxuyan azərbaycanlı türk şagirdləri gizli fəaliyyətlə məşğul idilər. Onları milli hisslərə təhrik etmək, rus məktəblərində keçilməyən türkçəni bir-birilərinə aşılatmaq, yerli ədiblərin əsərlərini oxumaq, çar əlehinə

      yazılmış inqilab şeirlərini əzbərləmək və hərdən çap edilmiş bəyannamələr paylamaq, işçilər arasında azadlıq fikirlərini davamlı şəkildə yaymaq kimi işlər görülürdü. Hətta belə bir vaxtda “Hümmət” jurnalı da nəşr edilirdi.

      Cəmiyyətdə, xüsusən də gənclər arasındakı təsiri öz nüfuz dairələrinə almaq üçün rəqabət aparan Bolşeviklərlə Menşeviklərin fürsəti əldən verməyən tərəfdarları hər vəchlə bizi ələ almağa çalışırdılar.

      Burada Bolşevik fraksiyasını idarə edən Koba adlı fəalın da olduğunu bilirdim.

      10

      Stalinlə ilk əlaqə

      Bakı Neft Sənayesi Fəhlələrinin Həmkarlar İttifaqı adlı bir təşkilat var idi. Fəhlələrin iqtisadi mənfəətləri ilə əlaqədar olan bu rəsmi qurum gizli siyasi fəaliyyətlə məşğul idi. Çarlıq əlehinə də gizli çalışan milli təşkilat mənsublarından olan əmim Məhəmməd Əli bu qurumun katibi vəzifəsini icra edirdi. Bir gün o, Kobanın1 bizimlə görüşmək istədiyini dedi.

      Bakıdakı Balaxanı neft mədənlərində bir fabrikin işçilərinə məxsus evlərdən birində, çox sadə bir otaqda qarşımıza fiziki cəhətdən zəif və ortaboylu bir nəfər çıxdı. Sadə geyimli olan bu şəxsin çopurlu üzünə diqqətlə baxdım. Çöhrəsinə ciddi təbəssüm qatıb, bizi səmimi qarşıladı. Gürcü aksenti ilə rusca danışırdı. Hal-əhvaldan sonra söz siyasi və sosial mövzuda davam etdi.

      Söhbət ötən günlərin aktual mövzusu ilə bağlı olacaqdı. Ozamankı sosialistlər, xüsusən də

      Marksistlər, Bolşeviklər fəhlə sinfini və proletariatı idealizə edirdilər. Koba proletariat sinfinin digərlərinə nisbətdə fərqli olması üzərində dayandı. Kapitalizmin dünya ədalətsizliyindən asılı olan mülkiyyətə dayanmış sistem olduğunu dedi. Ona görə də dünyanı firavan görmək istəyən əsl azadlıq və

      ədalət tərəfdarları bu sistemi kökündən yıxmalıdırlar. Xalqları zülüm və istibdad altında saxlayan çar rejimi bu sistem üzərində qurulmuşdur. Onun kökünü tamamilə kəsmək üçün bu mülkiyyət sistemi yıxılmalıdır. Belə dərin bir inqilaba ancaq mülkiyyətlə əlaqələri olmayan proletariat sinfi hazır olur, çünki o heç nəyə malik deyil. Onun malı ancaq iki əli və bir başıdır. İnqilab mövzusunda yalnız proletariatın səmimiyyətinə inanmaq lazımdır. Marksistlərin məşhur seçilmiş sinif nəzriyyəsinə

      uydurulan bu formulla təkrar qarşılaşdığını Stalin bariz misalla təsvir etdi. Onu da dedi ki, bir qrup fəhlə ilə görüşüb, təşkilati işlərlə məşğul olur.

      Bir gün bu qrupun davamçılarından biri haqqında şübhələndiyimi və ona inanmadığımı dostlarıma dedim. Sonra bir neçə dəfə rastlaşsaq da sonra onu aramızda görmədim. Bu adam haradadır, niyə

      görünmür? – deyib, yoldaşlardan soruşdum.

      Fəhlələr – yoldaş Kobaya inanmıram dediyiniz üçün biz də onu sıralarımızdan çıxardıq!.. – dedilər.

      Proletariata sədaqəti haqqında danışdığı bu hekayədən çıxarılacaq hissə dəqiqdir.

      1 Koba İosif Vissarionoviç Cuqaşvilinin ləqəbi olub. Qafqazda olanda bu addan istifadə edirdi. Stalin adını isə

       sonra, Rusiyada çalışdığı dövrlərdə daşıyıb. Koba adı bir gürcü romanından götürülmüş, çarlığa qarşı mübarizə

       aparmış bir inqilabçı qəhrəmanın adıdır.

      11

      Kobanın Vişinskiyə bildirişi

      Kobanı çox gec-gec görürdüm. Müxtəlif saziş şərtləri əsasında təsadüfən qarşılaşırdıq.

      1905-ci ildən sonra çar sistemində yaranmış sarsıntı və zəiflik üzündən hər yerdə inqilablar baş

      qaldırırdı. Bakı belə yerlərdən biri idi. Burada bir çox ümumi tətillər, siyasi nümayişlər, qarışıqlıq və

      talançılıq, siyasi qatil kimi hadisələrin içində müxtəlif inqilab təşkilatçılarının yarıgizli fəaliyyəti görünürdü. Tez-tez toplantılar, konqreslər və konfranslar keçirilirdi.

      Bir gün Bakı ərazisində neft mədənlərinin olduğu Qaranəhr deyilən yerdə, gecə saatlarında bir dülgər sexində çar əleyhinə müxtəlif inqilab təşkilatçılarına mənsub nümayəndələrdən ibarət konfransda idik. Günün tələblərinə uyğun birgə məsələlər müzakirə edilirdi. Söhbət yuxarıda qeyd etdiyim Bolşevik-Menşevik görüşü əsasında