Xatirələrim. Şıxlinski Əliağa

yaxşı tanış olduğuma görə təsdiq edə bilərəm ki, Əliağa Şıxlinski məktəbin ali akademik topçuluq təhsili görmüş bütün ştatlı rəhbərləri arasında ən görkəmlisi və ən istedadlısı idi.

      Əliağa müstəsna dərəcədə qabiliyyətli bir topçu olduğu üçün polkovnik rütbəsi aldıqdan dörd il sonra, 1912-ci ildə general-mayor rütbəsinə qaldırıldı, bu isə mövcud qaydalardan kənar bir işdi; qaydaya görə, polkovnikin rütbəsində qalmaq müddəti 10 il idi, yalnız müstəsna hallarda, o da çox zaman himayəçiliklə, görkəmli polkovniklərə altı-səkkiz ildən sonra general rütbəsi verilərdi.

      I Dünya Müharibəsinin lap əvvəlində – 1914-cü ilin avqustunda Ə.Şıxlinski almanların paytaxta hücum üçün Baltik sahillərinə qoşun çıxarmaları ehtimalına qarşı Petroqradın topçu müdafiəsi rəisi edilmişdi. Əliağanm təklifinə görə, mən könüllü məsləhətçi oluruq müdafiə xəttinin təyini zamanı onunla bərabər gedirdim. Onu isə o zaman Sveaborq qalasının qurudan müdafiə xəttinin təyini üçün Finlandiyaya göndərmişdilər. Hər iki məsuliyyətli vəzifəni Əliağa öz bilik və yorulmaz səyi sayəsində ən qısa bir müddətdə yerinə yetirmişdi. Bundan başqa, onun təşəbbüsü ilə paytaxtın ətrafında təyyarələrə qarşı müdafiə xətti təşkil edilmiş, burada Rozenberq sistemli xüsusi tipdə platformalar üzərində 1900-cü il nümunəli üçdüymə toplar qurulmuşdu.

      Əliağa 1915-ci ilin yanvarında ağır topların şəxsi heyətinin döyüş hazırlığına rəhbərlik etmək üçün Şimal-Qərb cəbhəsi qərargahına çağırılmışdı. O vaxtdan başlamış Rusiya cəbhəsində dünya müharibəsi qurtarana qədər Əliağa döyüşən orduların topçuluq işlərində məsul vəzifələrdə – Şimal-Qərb cəbhəsi baş komandiri nəzdində və 1915-ci ilin noyabrından ali baş komandanı (o zaman II Nikolay özü idi) nəzdində topçu tapşırıq generalı, Qərb cəbhəsi topçu müfəttişi olmuşdur. Nəhayət, 1917-ci ilin sentyabrında Əliağa 10-cu ordunun komandanı təyin edildi. O, yalnız topçuluqda deyil, eyni zamanda ümum-qoşun baş komandanlığı xətti üzrə də yüksək vəzifə tutmağa qabil və layiq görüldü.

      Əliağa Ali Baş komandanı nəzdində topçu tapşırıq generalı vəzifəsində çalışarkən Ali Baş komandan qərargah rəisi general M. V. Alekseyevin bir çox məsuliyyətli tapşırıqlarını yerinə yetirmişdir, o cümlədən köhnə sistemli qala toplarından ağır topçu hissələrinin təşkili Əliağa Şıxlinskinin təşəbbüsü ilə başlanmışdı. Çox vaxt o, öz arzusuna görə səhra topçu general müfəttişinin tapşırıqları üzrə işlərdi ki, bu idarənin də rəisi mən idim. Əliağa ilə birlikdə yorulmadan ciddi-cəhd ilə çalışardıq. Biz əsasən toplardan döyüşdə istifadə məsələləri ilə məşğul olardıq. Lakin Əliağa nizam və təcrübəli bir döyüş adamı olmaq etibarilə həmişə bilavasitə qoşunların yanında, ön xətlərdə, döyüş meydanlarında olmağa, topçuları hazırlamaq, topların döyüş əməliyyatını müşahidə və onlara rəhbərlik etməyə can atardı. O, cürbəcür göstəriş, təlimat, cədvəllər və s. (1910-cu il nümunəli altı düymə toplar batareyasının işinə dair təlimat, topların qonşu qoşun hissələrilə onların arasındakı bitişmə yerlərini müdafiə üçün qarşılıqlı əməliyyatın təşkilinə aid göstərişlər, maneə atəşi aparılmasına dair təlimat, topların rəqəm məlumatına dair cədvəllər və s.) tərtibi üzərində də az iş görməmişdir. O, topçulara təyyarələrin qarşılıqlı əməliyyat təlimi məktəbini təşkil etmiş, 1916-cı ildə Krevo yaxınlıqlarında alman mövqelərinin yarılması əməliyyatını, Qərb cəbhəsinin 10-cu ordu cəbhəsində 1917-ci il iyul əməliyyatının və s. topçuluq cəhətindən hazırlanmasına rəhbərlik işində bilavasitə iştirak etmişdir. Əliağa Şıxlinskini həmişə ön mövqelərdə görmək olardı, o, topçu hissələrinin yerlərini yoxlayır, topları daha düzgün yerləşdirmək üçün göstərişlər verir, onların döyüş əməliyyatını izləyir və onlara rəhbərlik edirdi.

      Su ilə dolu səngərləri gəzməsi, rütubətli yerlərdə dolaşması nəticəsində Əliağa şiddətli şəkildə xəstələnir. O, xəstələndiyinə görə ehtiyata keçirilməsini və müalicə üçün Qafqaza göndərilməsini xahiş edir. Əliağa yazır: "İndiki vəziyyətdə mən vəzifəmi vicdanla yerinə yetirə bilmərəm, vicdan isə mənim həmişə cəbhədə, əsgərlər arasında olmağımı tələb edir". O, 1917-ci il noyabr ayının sonlarında Qafqaza gedir, onun ehtiyata keçirilməsi əmri isə həmin il dekabrın 2(15)-də verilir.

      İnqilabdan sonra Əliağa sözsüz olaraq üsyan etmiş xalq tərəfinə keçir. Biz onunla bir çox cəhətdən həmrəy idik; Sovet hakimiyyətini qəbul edərkən mənim kimi, Əliağanın da rəhbər tutduğu vətəndaşlıq borcu ideyasının: "İçərisindən çıxdığım xalqıma və onun özü üçün seçmiş olduğu hökumətə həmişə sədaqətlə xidmət etmişəm, edirəm və edəcəyəm" qənaətindən ibarət olduğunu söyləsəm, zənnimcə, yanılmaram.

      Əliağa Şıxlinski içərisindən çıxdığı Azərbaycan xalqına bütün varlığı ilə sadiq olub, onu sonsuz dərəcədə sevib, eyni zamanda bütün Rusiyanın və bütün Sovetlər ölkəsinin də qızğın bir vətənpərvəri kimi həmişə vətən yolunda canından keçməyə hazır idi. O, hər vaxt millətçilik təəssübündən tamamilə uzaq olub, öz yoldaşlarına və əməkdaşları olan əsgər və zabitlərə, milliyyət və din fərqinə baxmayaraq, eyni münasibət bəslərdi. O, çar hökumətinin rus sektantlarını və yəhudiləri ordu sıralarında xidmət etməyə layiq bilməyib, hərbi xidmət əvəzinə pul ilə vergi almaq istədiyi zaman onları necə müdafiə etdiyini xatırlayır.

      Əliağa çox tələbkar və zabitəli bir komandir olmaqla bərabər, həm də ədalətli, xeyirxah, özünə tabe olanların qeydinə qalan bir adam idi. Onlar Əliağaya hörmət edər və onu son dərəcə sevərdilər. Mən ümumi yoldaşlarımızdan və Ə.Şıxlinskiyə tabe olanlardan elə bir adam tanımıram ki, onun barəsində pis fikir söyləmiş olsun. Onunla əsgərlər arasında "qalın divar" yox idi. O, heç bir zaman onların insanlıq heysiyyətini alçaltmaz, zabitlərdən heç birinə də belə etməyə icazə verməzdi. O, əsgərlərlə açıq və mehriban ürəklə rəftar edərdi. Onlardan çoxu xidmətdən çıxıb getdikdən sonra öz vətənlərindən ona təşəkkür məktubları yazardılar. Döyüş zamanı o, öz əsgərləri üçün rəşadət və qəhrəmanlıq nümunəsi olardı, çətin döyüş şəraitində onlara ürək-dirək verib ruhlandırmağı bacarardı.

      Şəxsi həyatında Əliağa sonsuz məhəbbətlə arvadını sevən sədaqətli bir ər idi. Onun övladı yox idi. İçki və qumara nifrət edərdi, heç vaxt spirtli içki içməzdi, pul ilə kart və sair oyun oynamazdı. O, çox mehriban və qonaq-pərəst bir adam idi, yoldaşlarını tez-tez ləzzətli plova qonaq edər, bunu da həmişə özü bişirərdi.

      Əliağa heç zaman mənsəb dalınca düşməmişdir, onun heç bir himayəçisi olmamışdı. Xidmətdə irəli getmək üçün o, heç bir intriqaya əl atmamışdı: mənsəb özü onun ayağına gəlmiş və əgər köhnə ordunun topçulu-ğunda yüksək vəzifə qazanmışsa, bu cəhətdən o, tamamilə özünə borcludur.

      Əliağa "Xatirələrim" də deyir ki, mən öz keçmişimə sakit bir vicdanla nəzər salır və müasirlərimin gözlərinə cürətlə baxıram. Bu, doğrudan da, belədir.

      Oktyabr inqilabından sonra 1918-ci ildən həyatının son günlərinə – 1943-cü ilin avqust ayına qədər Əliağa Şıxlinski pozulmuş səhhətinin imkan