Avtoritar şəxsiyyətin necəliyi. Теодор В. Адорно

onlar zəngin olduqlarına görə “bir sıra gülməli evlərdə yaşayırlar”, amma bir qədər pis şöhrət qazanıblar. Onun yəhudilərin ailə həyatı haqqında müşahidələrindən həqiqət olan bəzi fikirlərində, yəhudilərin belə davranışını müəyyən edən eqoizm haqqında və onun “şərablar” kimi müəyyən edilən sərt qiymətləndirilməsi paranoik təsəvvürlərlə sıx bağlıdır:

      –Onlarla ünsiyyətdən ən xoşagəlməz təcrübəni mən bir neçə il Havay adalarında telefonçu işləyəndə qazandım. Mənə Nyu-Yorkla bağlı bütün telefon söhbətlərini dinləmək lazım olurdu, buna görə mən minlərlə söhbət eşidirdim. Onlardan 90 faizi evə zəng edən zəngin yəhudilərin payına düşürdü. Onlar haqqında bircə yaxşı şey mən deyə bilərəm ki, bu da onların ailəyə olan sədaqətidir. Ancaq bunda onların eqoizmi görünür: tam olaraq, şəxsi danışıqlara sərf edilmiş telefon söhbətləri və bu zənglərə xərclənən pul.

      –Bəs işgüzar danışıqlar?

      –Mən əsasən gecə vaxtı işləyirdim. Amma başqa qızlar danışırdılar ki, bu gündüz telefonla işgüzar danışıqları aparan həmin insanlar idilər.

      –Sizin necə müəyyən etdiniz ki, bu yəhudilər idi?

      –Səslərinə və danışıqların məzmununa görə. Eqoistlər.

      –Bu halda sizin tanımadınız yəhudilər ola bilərdilər?

      –Düşünmürəm. Yəhudiləri tədricən səsə görə ayırmağa başlayırsan.

      İ.

      AŞAĞI BAL YIĞAN SUBYEKLƏR HAQDA MÜŞAHİDƏLƏR

      Bu fəsildə biz antisemitizmin və onların arasında yaranan struktur əlaqələrin təzahürünün formalarının tədqiqatında cəmləşəcəyik. Biz münasibət haqqında ətraflı müzakirədə azlıqlar probleminə, antisemitlərə və “antiantisemitlərə” toxunmadıq. Görünür nisbətən spesifik fikirləri və nöqteyi-nəzərləri təhlil etmək onların yoxluğunu tədqiq etməkdən, daha perspektivli, daha asandır. Bizə elə gəlir ki, tədqiqatda səthi ideoloji strukturu və səciyyəvi determinantları əhatə edən aşağı bal yığanların tipi üzrə bütöv təsviri müəyyən dərəcəyə qədər çəkməyi bacardıq.

      Ancaq aşağı bal yığan kateqoriyasının irqi məsələlərə olan tam laqeydliyi bu problemə aid materialın yığımının imkanlarını məhdudlaşdırır. Bundan başqa, bizim tədqiqatımızın praqmatik aspekti bizi təbii surətdə diqqətimizi ərazilərə deyil, daha çox təhlükə zonasının analizinə ayırmağa məcbur edir, faşizm üçün potensiallıq təşkil etdiklərinə görə onları diqqətsiz qoya bilərik. Bütövlükdə aşağı bal yığan kateqoriyasının nöqteyi-nəzəri e-contrario-u-nun bir çox hallarda polemik olaraq, bu mədəni mühitdə yayılmış antisemit təsəvvürlərə qarşı qoyulan aşağı bal yığan kateqoriyasının nöqteyi-nəzərini müəyyən etməsi üçün kifayət olacaq.

      Ancaq aşağı bal yığan haqqında bir neçə qeyd etməyə icazə vermək olar, təkcə ümumi mənzərənin tamamlanması üçün deyil, həm də ona görə ki, bu kateqoriyanın nümayəndələri azlıqlar problemləri haqqında məsələyə öz cavablarında qərəzli ilə şəxslərin nöqteyi-nəzərinin sadə inkarının çərçivəsindən kənara çıxırlar və onların fikirlərinin qeyri-faşist xarakterini işıqlandırırlar.

      Kateqoriyanın ümumi xarakteristikası aşağı bal yığan yəhudilərə onların münasibətində ikitərəfli mənada göstərilən vurğulanmış səmərəlilik olur. Bir tərəfdən, ümumi, o qədər tipik aşağı bal yığan daxili müşahidəyə meyl xüsusən harada görünür, orada irqi problemlər haqqında söhbət gedir. Daxili müşahidənin köməyi ilə antisemitizmdə onlar antisemitlərin problemini görürlər. Digər tərəfdən, onlar tarixi və sosioloji perspektivlər nöqteyi-nəzərindən azlıqların xüsusiyyətlərinə aid olan irqi suallara və məsələlərə baxırlar, ona görə hər kəsə rasional izah etmə və qeydlər əlçatan olur, amma irrasional obrazla.

      İrqi məsələlərdə öz-özünə refleksiyanı təsvir edən nümunə kimi, M910, bütün şkalalarda aşağı bal yığmış universitet keşişi xidmət edə bilər. O, əksər aşağı bal yığan kimi intellektual fəaliyyətə ifadə edilmiş meylə malikdir və qərarsızlığa, şübhələrə və şəxsi fikir ayrılığı tendensiyasını aşkar edir. Qərəzlilərə o açıqürəkliliklə, hərçənd ki, bir qədər sadə tərzdə qapılır.

      Sizin fikrinizcə, qərəzliliyin səbəbi nədir?

      – Çox güman ki, ən çox fərdlərə məxsus inamsızlıq və inamsızlıq qorxusu əsas səbəbdir. Mənim mühitimdə yəhudilər haqqında uca danışan insanlar, yaponlar tərəfindən tərk edilmiş mülkiyyəti mənimsəyənlərdir…və onlar onların qayıtmasından ehtiyat edirlər… bir də yaponlar işdə inadkar olduqlarından onlarla rəqabətdən qorxurlar …

      – Siz güman edirsiniz ki, əsasən istehsal münaqişəsi haqqında söhbət gedir?

      – Xeyr, tam olaraq istehsal olmayan sahələrdən, və mən dü şünmürəm ki, onu iqtisadi cəhətdən həll etmək mümkün olacaq … Bütün insanlar hər halda özünü tərəddüdlü hiss edirlər. Bu kifayət qədər gizlədilmiş ola bilər; ola bilər ki, onlar bunu anlamırlar, və yaponların burada günahı yoxdur, amma məhz onlardan qisas alırlar. İnsanlar axı qəribə varlıqdırlar (gülür), və onlar amansızdır.

      –Qərəzli insanlara üstün gəlmək üçün nə etmək lazımdır? Düşünürəm ki, bu bir növ kontroldur, yəni faktları aşkar etmək lazımdır, bu kömək edə bilər, ancaq bu yolla problemi həll etmək mümkün deyil… məsələn, qaradərililərin və ağ insanların donor qanını müxtəlif sınaq şüşələrinə bölməyə ehtiyac yoxdur, amma axı bir çox insanlar yaponları satqın hesab edir və inanır ki, bu xüsusiyyət irsən keçir. Əlbəttə, çoxları sadəcə cəfəngiyat danışır.

      M203 (liberal baxışlı müəllim) guya anadangəlmə xüsusiyyətlərlə bağlı dinamik amillərin rolunun dəqiq izahatını verir. O kolleclərdən birində ingilis filologiya elmindən dərs deyir və bütün şkalalarda aşağı bal yığın. Onun həyat nöqteyi-nəzərləri pozitiv xarakter daşıyır, o semantikanın problemlərinə böyük maraq göstərir, amma onu bütün xəstəliklərin əlacı hesab etmir. Onun azlıqlar probleminə olan münasibəti yaponların qiymətləndirilməsində cəmləşdirilib:

      “Əgər nasistlər almanları bir nəsil ərzində dəyişdirməyi bacardısa, onda bir və ya iki nəsil yaponları demokrat etmək olar. Hər kəs uyğun olan şərait vaxtı hər kəs ola bilər”.

      Söhbət antisemitizmdən gedəndə, o izah qismində tarixi amili seçir: pis niyyətlə yəhudilərə boynuna qoyulmuş adlar. Bu spesifik amilin sərbəst seçimi ola bilsin ki, məhz, onun semantikaya olan sədaqəti ilə izah olunur:

      –Antisemitizmlə hər şey bir qədər başqa cür olur. Semitləri müəyyən etməyə o qədər də asan deyil. Düşünürəm ki, bu hər şeydən əvvəl onların adları ilə bağlıdır. Məsələn, sizin adınız üzrə mən deyə bilərdim ki, siz yəhudisiniz, hərçənd görünüş üzrə mən bu müəyyən etmədim, elə deyilmi?

      –Bəli. (Dindirilən çox açıq fikir bildirir. Onun utanmasını ələ verən tək əlamət onun əvvəlcə ona “semit” sözünə üstün lük verərək “yəhudi” sözünü istifadə etməkdən çəkinməsi idi. Daha sonra, o “yəhudi”