Maks Havelaar: yaxud Niderland ticarət şirkətinin qəhvə auksionları. Multatuli

sözlə atmosferi yumşaltdı. Sanki sonrakı söhbəti asanlaşdırmaq üçün dərhal tanışlıq vermək istəyirdi. Naiblə onun görüşü qızıl “payonq”la təltif olunmuş adamla eyni zamanda balaca qardaşı ilə görüş necə olmalıdırsa, elə oldu. Böyük bir şəfqətlə onu belə havada əyalətinin ucqar nöqtəsinə gətirən çox böyük nəzakətini azarladı. Etiket qaydalarına görə naib bunu etmək məcburiyyətində deyildi.

      – Cənab Adhipatti, həqiqətən də, özünüzə mənə görə bu qədər əziyyət verdiyiniz üçün sizə acıqlıyam. Mən sizi ilk dəfə “Rankas-Betonq”da görəcəyimi sanmışdım.

      – Hmm… – komendant davam etdi.

      – Başa düşmürəm palçığın içi ilə at belində gəzməyinizə nə səbəb var? Bizim hamımıza yer var, sonra da bir-birimizlə tanış ola bilərik, elə deyil? Vaxt? Bunu həll edərik. Bax, Maks, bura bax, Verbruc, bu balaca oğlan gözəl deyilmi? Mənim balaca oğlum, Maks!

      Komendant Adhipattinin yanında əyləşdi. Havelaar Verbrucu çağırıb ondan qırmızı yəhərli boz atın kimin olduğunu xəbər aldı. Verbruc onun hansı atı nəzərdə tutduğunu öyrənmək üçün “pendoppo”nun girişinə yaxınlaşdıqda o, əlini onun çiyninə qoyub soruşdu:

      – Bu naib hər zaman belə diqqətlidir?

      – O, yaşına görə güclü adamdır, cənab Havelaar və başa düşürsünüz, o, sizdə yaxşı təəssürat oyatmaq istəyir.

      – Hə, mən bunu başa düşürəm. Onun haqqında çox yaxşı şeylər eşitmişəm. O, təhsilli insandır?

      – Hə, elədir.

      – Və onun böyük ailəsi var?

      Verbruc Havelaara baxdı, sanki keçidi başa düşmədi. Onun bu tərzi çox zaman onu tanımayan insanlara çətinlik törədirdi. Beyninin cəld işləməsi çox zaman şərait yaradırdı ki, o, söhbətdə əsaslandırmalar zamanı bəzi məqamları buraxsın. Hərçənd, bu məqamlar onun düşüncələrindəki nizamlılıqla bir-birini izləyirdi, onu tanımayan, cəld düşündüyünü bilməyən insan üçün çətin olurdu. Həmin adam dodaqlarında deyilməyən sualla belə hallarda dayanıb gözlərini ona zilləyirdi: Sən dəlisən? yaxud da “Nə baş verir?”

      Buna oxşar bəzi ifadələr Verbrucun üzündə peyda oldu və Havelaar nəzarətçinin cavab verməsindən öncə sualını təkrar etməli oldu:

      – Bəli, onun çox böyük ailəsi var.

      – Və onlar əyalətdə “mədjietlər” tikirlərmi? Havelaar sözünə davam etdi, səs tonu sözləri ilə tamamən ziddiyyət təşkil edirdi, belə görünürdü ki, o, bu məscidlərlə naibin böyük ailəsi arasında hansısa əlaqənin olduğunu düşünür.

      Verbruc cavab verib dedi ki, məscidlərin tikintisinə doğrudan da böyük əmək sərf edilir.

      – Bəli, bəli, mən də tam belə düşünürdüm, – Havelaar cavab verdi, – indi isə mənə deyin, bu ərazilərdə torpaq vergisi verən çoxdurmu?

      – Bəli, inkişaf etmək üçün imkan var.

      – Bəli, məhz belədir və hər yerdən daha çox Paranq-Koodyanq rayonunda, – Havelaar əlavə etdi. Sanki ona elə gəlirdi özünün cavab verməsi daha asandır.

      – Bu il yığılan verginin məbləği nə qədərdir? – o davam etdi. Və Verbruc bir anlıq tərəddüd etdi, sanki sualını götür-qoy edirdi. Havelaar da onu eyni tərəddüdlə gözləyirdi.

      – Çox yaxşı. Çox yaxşı. Mən bunu artıq bilirəm. Altmış səkkiz min və bir neçə yüz – bu keçən ildən min beş yüz daha artıq edir. Eyni zamanda 1845-ci ilin göstəricisindən cəmi altı min çoxdur – 1843-cü ildən bizdə artım olur, əhali sayı isə elə də artmır, on iki il ərzində cəmi 11 faiz artım əldə etmişik. Amma hətta bu statistika belə sual altındadır, çünki keçən dövrlərdə statistika düzgün aparılmamışdır – bundan əlavə 1850-51-ci illərdə hətta azalma da müşahidə edilib, mal-qara təsərrüfatı da çiçəklənmir, bu çox pis əlamətdir.

      – Lənət şeytana! Bax o ata, necə hoppanır, şıllaq atır – bura gəl Maks!

      Verbruc gördü ki, o, yeni komendant köməkçisinə çox şey öyrədə bilməyəcək, heç “yerli görüşdən” münasibətlərin yaxşılaşması üçün istifadə etmək də – o, buna ümid edirdi – alınmayacaqdı. Çünki həmsöhbəti bunu arzulamırdı.

      – Amma əslində, Havelaar Maksın qoluna girərək sözünə davam etdi. Tijikandidə və Boloqnda onlar bunu xoşlayır, eyni sözləri Lampunun qiyamçıları haqqında da demək olar. İcazə verin özümü sizə yoldaşlıq etmək üçün təklif edim, cənab Verbruc, naib qoca kişidir, onun kürəkəni hələ də rayon hakimidir? Hər şeyi nəzər alsaq, mən onun ləzzət almağa layiq bir adam olduğunu düşünürəm, naibi deyirəm. Burada bu qədər kasıblığın olmasına çox şadam, mən burada uzun müddət qalacağıma ümid edirəm.

      Sonra o, Verbrucla əl verdi və sonuncu onunla bərabər komendantın, naibin, madam Havelaarın oturduğu masaya qayıtdı. Nəzarətçi beş dəqiqə öncə bu cənab Havelaarın komendantın düşündüyü kimi axmaq biri olmadığını başa düşmüşdü. Vebruc intellektlə heç də pis təmin edilməmiş-di və Lebak kimi uzaq məsafələrə uzanan və bu regionu az-çox tanıyan hər kəs Havelaarın ilk baxışdan əlaqəsiz görünən sualları arasında bir bağlantı olduğunu, eyni zamanda, heç zaman əyalətdə olmayan komendant köməkçisinin orada nələrin baş verməsindən xəbərdar olduğunu hiss etməyə başlayardı. Doğrudan da Verbruc onun niyə Lebakın kasıblığına sevindiyini başa düşməmişdi. Amma həmin ifadəni səhv anladığını zənn edirdi. Və sonradan Havelaar eyni şeyi tez-tez dediyində həmin sevincin necə gözəl, necə nəcib olduğunu başa düşdü.