Mənim mübarizəm - 8. Seymur Baycan

bir az da dayazlıqdır. Ədəbiyyat nəinki elmin düşməni deyil, hətta ədəbiyyat elmın inkişafında müstəsna rol oynayıb. Aydın məsələdir, nəyisə yaratmaq üçün insan əvvəlcə onu təssəvvür etməlidir. Ədəbiyyat isə insanların təxəyyülünün sərhədlərini genişləndirir. Eynşteyn deyirdi: “Əgər uşaqlarınızın ağıllı olmasını istəyirsinizsə, onlara nağıl oxuyun. Əgər uşaqlarınızın daha da ağıllı olmasını istəyirsinizsə, onlara daha çox nağıl oxuyun.”

      Yaxşı, indi biz kimə inanaq, Yalçın bəyə, yoxsa Eynşteynə? Mən şəxsən bir köhnə tanış, bir yerli kimi Yalçın bəyə inanmaq istərdim, amma Eynşteynin nəhəng həyat və yaradıcılığı buna qəti imkan vermir. Eynşteyn kimi bir nəhəngi kənara qoyub, bir köhnə tanış, bir yerli kimi Yalçın bəyə necə inanım? Hər şeyin bir sərhədi olmalıdır!

      Dünyanın ən mötəbər alimlərini yetişdirən Qərb universitetlərinin hərəsi bir ədəbiyyat jurnalının təsisçisidir. Niyə Amerikanın Yale (Yel) Universiteti ədəbiyyat jurnalı (“Yale Review”) nəşr edir?! İki yüz ildir nəşr edilən bu sanballı ədəbiyyat jurnalında çap olunan yazıçılara, şairlərə, publisistlərə universitet niyə böyük qonorarlar ödəyir? Fizika da daxil olmaqla elmin müxtəlif sahələrində mütəxəssislər yetişdirən bu universitet görəsən, ədəbiyyata niyə belə əhəmiyyət verir?!

      Yaxud götürək dünyaca məşhur, ən ardıcıl və böyük ədəbiyyat jurnallarından biri hesab edilən, rüblük nəşr olunan “Ploughshares” jurnalını. Bu jurnala niyə rəsmi şəkildə Amerikanın bir universiteti (Boston Emerson) ev sahibliyi edir?!

      Stiven Hokinq vəfat edəndə Yalçın bəy onun haqqında bir yazı qələmə almışdı. Yalçın bəyin sevimli alimi Stiven Hokinq harda, hansı universitetdə böyük alimlik mərtəbəsinə ucalmış, öz riyaziyyat, fizika, kosmos sahəsində elmi tədqiqatlarını aparmış, rütbələr almışdır? Kembric Universitetində. Bu universitetin məhz Stiven Hokinqin oxuduğu, işlədiyi institutu (Trinity Hall – red.) “Kembric Literari Revyu” adlı ədəbiyyat jurnalı buraxır.

      Ədəbiyyat və elm bir-birinə qarşı iki barışmaz cəbhə olsaydı, görkəmli fiziklər, riyaziyyatçılar yetişdirən, böyük-böyük tədqiqatların ocağı olan bu və digər universitetlər ədəbiyyat jurnalları buraxardılarmı? Bu qədər pulu havaya sovurardılarmı?!

      Yalçın bəy deyir ki, ədəbiyyatla başlamaq faydalıdır, ancaq o çərçivədə qalmaq mütaliənin səmərəsizliyi ilə nəticələnəcək.

      Bu, gənc oxucuları tamam azdırmaqdır. Belə çıxır ki, ədəbiyyat mütaliənin uşaqlığıdır, ədəbiyyat oxuyan adam böyüdükcə, yetkinləşdikcə keçməlidir elmi kitablara. Bu, kökündən səhv yanaşmadır.

      Ədəbiyyat və elm bir-birinin ardınca gələn pillələr deyil. Ədəbiyyatla elm insanın hərtərəfli inkişafının iki paralel tərəfidir ki, hər ikisi ömür boyu davam edir və davam etməlidir. Elmi ədəbiyyat əqli inkişafa (IQ – red.) xidmət edirsə, bədii ədəbiyyat emosional inkişafa (EQ-red.) xidmət edir. Onların hər ikisi sağ və sol əl kimi adəm övladına gərəkdir, lazımdır.

      İkincisi, Yalçın bəy ədəbiyyatın bostanına daş atmaq məşğuliyyətinə xərclədiyi enerjinin əvəzinə Azərbaycan dilində yazılmış on-on beş əsəri zəhmət çəkib diqqətlə oxusa, bəlkə də yazılarındakı qarışıq, dolaşıq, başı-ayağı itmiş cümlələr bir az qaydasına düşər və nəticədə yazıları oxucular tərəfindən daha rahatlıqla oxunar, fikirləri oxucular tərəfindən daha asanlıqla həzm olunar.

      Yalçın bəyə ədəbiyyatın faydaları haqqında dastan oxumaq fikrində deyiləm. Buna ehtiyac görmürəm. Sadəcə bir neçə yazıda vurğuladığım fikirləri bir daha vurğulamaq istərdim. Mən tarixi yaxşı bilən adamlara çox rast gəlmişəm. Həmin adamlardan bəziləri məhz ədəbiyyat sahəsində axsadıqlarına, ədəbiyyata qarşı mənasız yerə dava apardıqlarına, ədəbiyyatla mənasız yerə öcəşdiklərinə görə tarixi hiss etməkdə ciddi çətinlik çəkirlər. Ədəbiyyatı saymayan adamlar bəzən tarixi heç yerli-dibli hiss edə bilmirlər. Ədəbiyyat bizə bir dövrdə yaşayıb başqa dövrləri hiss etmək şansı, daha dərinə getdikdə isə bizə tarixdə ərimək imkanı tanıyır. Əbəs yerə deyilməyib: “Yalnız ayrı-ayrı insan talelərini öyrənməklə tarixi hiss etmək olar.”

      Üçüncüsü, Yalçın bəy ədəbi mühitin köməkliyi, vasitəsilə tanınıb, mətbuata yolu açılıb, həyatına məna qatıb… Bunları yəqin özü də inkar etməz. Hər şey bir tərəfə, ədəbi mühitin köməkliyi, vasitəsilə tanınıb, həyatına məna qatıb sonra ədəbiyyat bostanına elə hey daş atmaq, bir az ədalətsizlik deyilmi? Hərçənd, şeytan detallarda gizlənsə də, burada detallara girmək istəmirəm. Sadəcə onu demək istəyirəm ki, insanda çox yox, bir az ədalət hissinin olması yaxşı şeydir.

      Ümumiyyətlə, bəzi insanların ədəbiyyata, xüsusən yerli müəlliflərə, əsərlərə, tərcüməçilərə qarşı ifrat tələbkarlığını başa düşmək çətindir. Formalaşmağında ədəbiyyatın müstəsna rol oynadığı bir camaatın nümayəndələri niyə yerli müəlliflərə, əsərlərə, tərcüməçilərə qarşı belə qəddarcasına tələbkardırlar? Yerli müəlliflərə, əsərlərə qarşı ifrat, amansız, qəddar, tələbkar münasibəti adamlara qadağan etmək olmaz. Lap yaxşı, qoy adamlar yazıçılara qarşı tələbkar münasibətdə olsunlar. Bu tələbkarlığın hamıdan çox elə yazıçıların özünə xeyri var. Amma nədənsə yazıçılara qarşı ifrat dərcədə tələbkarlıq edən adamlar başqa sahələrə gəldikdə tələbkarlıqlarını tamam yaddan çıxarmaqla bərabər, başqa sahələrdəki problemlərə asanlıqla, peşəkarcasına bəraət qazandırırlar. Əgər adamlar həqiqətən yerli müəlliflərə qarşı səmimi surətdə belə tələbkardırlarsa, onda zəhmət çəkib başqa sahələrdə də tələbkar olsunlar. Başqa sahələrdə də, məsələn, təhsildə, səhiyyədə, məhkəmə sistemində də dünya standartları tələb etsinlər. Yerli müəllifdən dünya standartları tələb edən adamların başqa sahələrə gəldikdə öz tələbkarlığını unutması, unutmaqdan əlavə, hətta başqa sahələrdəki problemləri peşəkarcasına, zərgər dəqiqliyi ilə malalaması riyakarlıq deyilmi? Məntiqlə, yerli yazıçıdan dünya standartı tələb edən adam Azərbaycanda yerləşən istənilən məktəbə, məhkəməyə, xəstəxanaya, poliklinkaya ayağını basanda gördüyü dəhşətdən və vəhşətdən girişdəcə ürəyi partlamalıdır. Partlayırmı? Partlamır. Deməli, tələbkarlıqlarında səmimi deyillər. Heç nə, ayının min oyunu bir armudun başında olduğu kimi, bəzi vətəndaşlarımızın xüsusən yerli müəlliflərə, tərcüməçilərə qarşı ifrat təlabkarlığı, bu müstəvidə danışdıqları nağıllar, uydurduqları bəhanələr on manat verib kitab almaq əzabından, məşəqqətindən xilas olmaq üçündür.

      Məsələnin başqa bir tərəfi də var. Ədəbiyyat adamları, yazıçılar, şairlər, tənqidçilər hər bir tribunadan istifadə edərək, hətta sırf, qatı hakimiyyətyönlü mətbuatda belə öz sahələrində mövcud olan problemləri zaman-zaman bacardıqları qədər dilə gətirirlər. Kimisi bir az sərt, kimisi bir az yumşaq formada. Ona görə ədəbiyyatçılar başqa sahənin adamlarına nisbətən həm çox, həm də aktiv görünürlər. Əgər digər sahənin adamları öz dərdlərini, problemlərini hansısa səbəblərdən dilə gətirməyə çəkinirlərsə, bu ədəbiyyatla məşğul olan adamların dünəndən problemi deyil. Digər sahələrin adamları da bacarırlarsa, nəsə onlara