Bizim gözəl dilimiz. Эльдар Мамедов

da ixtisar etmişəm. Bütün yazılarda “olunmuş”, “olunur” və “olunmuşdur” sözlərini müvafiq olaraq “edilmiş”, “edilir” və “edilmişdir” sözləri ilə əvəz etmişəm.

      Müasir Azərbaycan dili türk dilləri arasında ən sanballı dildir. Onun çox gözəl məntiqi vardır. Müasir türk dili ilə müqayisədə Azərbaycan dili çox inkişaf etmiş, əlifbası, fonetikası, morfologiyası, leksikası mükəmməl olan bir dildir. Lakin təəssüflər olsun ki, son vaxtlar dilimizin imkanlarından düzgün istfadə edə bilməyənlər kobud səhvlərə yol verirlər. Heç kəs də belələrinə irad tutmur, öz münasibətini bildirmir. Bu dil hamımıza məxsusdur. Dili-mizi korlayanların kim olmasına baxmayaraq onların hər bir səhvi mətbuatda müzakirə edilməlidir. Əks təqdirdə, dilimizi təhriflərdən necə qorumaq olar? Ədəbi dilimiz isə dünyanın ən inkişaf etmiş dilləri ilə bir sırada durur.

      Kitabdakı fikirlər mənim şəxsi rəyimdir və onlardan imtina etmək fikrində deyiləm. Bəziləri məni xırdaçılıqda təqsirləndirirlər. Məncə, Azərbaycan dilinin xırda məsələ-ləri ola bilməz.

Müəllif

      HƏRBİ TERMİNLƏRİMİZ ÇOX DƏQİQ OLMALIDIR

      “Azərbaycan müəllimi” qəzetinin “Azərbaycan dilində termin yaradıcılığı məsələləri” müzakirəsi çox vacib işdir. Elmin müxtəlif sahələrində çalışan alimlər, mütəxəssislər vaxtaşırı öz fikirlərini, təkliflərini bildirir, bu işə daha yaxından kömək göstərirlər. Terminlərlə iş bir dəfəlik iş ola bilməz. Sevindirici haldır ki, respublikamızda elmi konfranslar, qəzetlərimizdə müzakirələr keçirilir. “Terminologiya məsələləri” toplusunun nəşrə başlaması xüsusilə təqdirəlayiqdir.

      Lakin nədənsə, bu mötəbər yığıncaqlarda hərbi terminlərimiz barədə ya heç nə deyilmir, ya da çox az danışırlar. Halbuki hər gün rus dilində radio, televiziya verilişlərində, qəzetlərdə, müxtəlif yazılarda çoxlu hərbi anlayışlarla rastlaşırıq və onları rusca yaxşı başa düşürük. Lakin həmin fikirləri Azərbaycan dilində ifadə etməyə çətinlik çəkirik. Məgər bu, hərbi memuar ədəbiyyatının incilərinin dilimizə tərcümə edilməməsinin səbəbi deyilmi?

      Terminlərin əsas meyarı onların təkmənalı və dəqiq olması fikri hərbi terminologiyada özünü daha bariz şəkildə göstərir. Bütün inkişaf etmiş dillərdə hərbi dil çox quru dil hesab edilir. Bu, hər şeydən əvvəl, hərbi işin spesifikasından və onun terminlərindən yaranır. Doğrudan da, hərbi dil sözçülüyü, sözün bir neçə yerə yozulmasını sevmir, həmişə konkretliyi ön planda saxlayır. Bu da aydındır. Başqa sözlə desək, hərbi dildə hər şey öz adı ilə adlandırılır. Dilimizin hərbi terminləri də məhz belə olmalıdır.

      Azərbaycan dilində ilk hərbi terminlər lüğətini 1926-cı ildə general Ə.Şıxlinski tərtib edib nəşr etdirmişdir. Həmin vaxtdan bəri, ümumiyyətlə, hərbi terminologiya çox inkişaf etmiş, zənginləşmişdir. “Gənclik” nəşriyyatının 1981-ci ildə təkrar nəşrlə buraxdığı “Rusca-azərbaycanca qısa hərbi lüğət” isə müqəddimədə qeyd edildiyi kimi həm izahlı lüğət, həm də tərcümə lüğəti, yəni terminologiya lüğətidir. Bəlkə də elə buna görədir ki, o nə izahlı lüğət, nə də terminlər lüğəti kimi ehtiyacı ödəyir.

      Lüğətdə bəzi sözlərin Azərbaycan variantı 1960-cı illərdən əvvəlki orfoqrafiya qaydalarında göstərildiyi kimi yazılmışdır: amartizator, panton, kallimator, qaravul, partupey, kilotonna, meqatonna, meqatonn, tonn, minamyot, minamyotçu, minanos, kişlaq, eşalon, sistema, ləvazımat, fılan, absolüt, absolyut, nalayıq, provakasiya və s. Hələ bəzilərinin dilimizdə işlənmədiyini demirik.

      Bəz`ən rus dilindəki bir terminin qarşısında 2-3, hətta 4 termin yazılıb. Boy, bitva, srajeniya sözlərinin hər binin qarşısında döyüş, vuruşma, dava, vuruş sözləri verilib. Halbuki “boy” sözünü – “döyüş”, “bitva”nı – “vuruşma”, “srajeniye”ni – “vuruş” kimi yazıb sabit şəklə salmaq olardı. “Ukrıtiye”ni “daldalanacaq”, “ubejişe”ni “sığınacaq” şəklində sabitləşdirmək vacibdir. “Strelok” – “atıcı”, “motostrelok” – “motoatıcı”, “motostrelkovaya rota” – “motoatıcı rota” və s. yazmaqla kifayətlənmək lazım idi. Həmin terminlərdən sonra “motonişançı” yazmaq səhvdir. Çünki “nişan” sözü yalnız “pritsel” sözünün yerində işlənə bilər. “Navodka” müqabilində isə yalnız “tuşlama” işlətmək olar.

      Rus hərbi terminologiyasında çox geniş işlədilən “zona”, “siqnal”, “baza” sözləri haqlı olaraq eynilə saxlanılmışdır. Lakin bəzi hallarda həmin mənalarda “sahə”, “zolaq”, “qurşaq”, “işarə”, “duracaq” sözləri də işlədilmişdir. Niyə dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanmış bu sözlərin yerinə başqa sözlər işlədək? “Sualtı qayıqlar duracağı” əvəzinə sualtı qayıqlar bazası” işlətmək lazım idi. “Deystvuyuşaya armiya – hərəkət edən ordu, vuruşan ordu”, “deystvuyuşiye voyska – vuruşan ordu” yazılıb. Axı bunlar dilimizdə “döyüşən ordu”, “döyüşən qoşunlar” şəklində çoxdan sabitləşmişdir. “Usloviya peremiriya – müvəqqəti sülh şərtləri” deyil, “barışıq şərtləri” olmalıdır. “Sverxzvukovaya skorost – səs itiliyindən çox sür`ət” əvəzinə “səsdən iti sür`ət” işlətsək dilimizdə daha yaxşı səslənmirmi? “Soprikosnoveniye – bitişmə, bitişiklik, yanaşılıq, toxunma (üz-üzə durma)” əvəzinə bir söz – “təmas” kifayət edərdi. “Sosredotoçeniye – toplama, toplanma, yığma, yığılma, cəmləmə, cəmləşdirmə” yazmaqdansa, “təmərküzləşdirmə, təmərküzləşdirilmə” işlədilsə, daha konkret olmazmı? “İmitasiya”nı “yamsılama” şəklində verməkdənsə, elə “imitasiya” şəklində saxlamaq daha doğru olardı. Nə vaxtdan dilimizdə “qəlpə” hərbi termin hesab edilməyib? “Oskolki – çarpara” verməkdənsə, “qəlpə” sözü daha münasib deyildimi? “Tranşeya – xəndək”, “okop – səngər”, “xodı soobşeniya – gediş-gəliş xəndəkləri”, “rov – qanov”, “yaçeyka – hücrə” terminlərini yalnız bu şəkildə sabitləşdirmək lazım idi. “Boyeqolovka” müqabilində “döyüş-təpə” vermək çox süni çıxır. Son vaxtlar çox gözəl bir termin sabitləşib: “döyüş başlığı”! Həmin mənada əvəzsiz termindir. “Pozitsiya” dilimizdə “movqe”dir. “Mövqe” əvəzinə “meydan” işlətmək düzgün deyildir.

      “Perebejçik” “qaçqın”dır, amma nə “qaçaq”, nə də “fərari” deyildir. “Dezertir” “fərari”dir. “Razvedçik” “kəşfiyyatçı”dır, amma ona “casus” demək düzgün deyildir. “Şpion” “casus”dur. Bizcə “çasovoy”u “keşikçi”, “rikoşet”i “səktirmə” vermək daha dəqiq olardı. “Zol”, “əhl”, “əndişə”, “əngəl” terminlərini, görəsən, hansı hərbi məqamlarda işlətmək mümkündür?

      “Koordinator toru”, “kilometrlər toru” istilahlarında “tor” əvəzinə “şəbəkə” sözü işlədilməli idi. Aşağıdakı terminlərin mötərizədə göstərilən variantları işlədilməli idi: buzlaşmayan məhlul (donmayan məhlul), qaz sığınacağı (qazdan sığınacaq),