Pianoçu. Владислав Шпильман

ürək-dirək verməyə, bu kütləvi qaçaqaçın qarşısını almağa çalışmır axı? Radio bağlı idi. Müdiriyyət şəhəri tərk etmişdi, bircə kassirlər işçilərə və yaradıcı əməkdaşlara tələm-tələsik üçaylıq müavinətlərini verirdilər.

      – İndi biz nə edək? – burda yüksək inzibati vəzifə tutan əməkdaşın qolundan tutub soruşdum.

      O mənə laqeyd baxışlarla nəzər saldı. Bu baxışlardan nifrət qarışıq qəzəb yağırdı. O dartınıb qolunu düşdüyü məngənədən azad etdi.

      – İndi kim bunun hayındadır ki? – üstümə qışqırıb çiyinlərini çəkdi və qapını acıqla çırpıb bayıra qaçdı.

      Bu lap ağ oldu. Heç kəs insanları saxlamağa çalışmır. Fənər dirəklərindəki reproduktorlar susur. Heç kəs küçələri təmizləmir. Nə çirkabdan, nə də çaxnaşmadan. Ya da adamları qorumaq əvəzinə onların qaçmasına yol verdiyi üçün çəkdiyi xəcalətdən.

      Heç kəs şəhərə itirdiyi ləyaqətini qaytarmayacaq.

      Bu, tam məğlubiyyətin tablosu idi. Mən içim göynəyə-göynəyə evə qayıtdım. Ertəsi günün axşamı ilk alman mərmilərindən biri evimizin qənşərindəki odun anbarına düşdü. Nəticədə döngədəki dükanın üzərinə cidd-cəhdlə ağ kağız zolaqları yapışdırılmış pəncərələri çilik-çilik oldu.

      İLK ALMANLAR

      Sonrakı günlər, Allaha şükür ki, vəziyyət xeyli yüngülləşdi. Şəhər qala elan olundu, komendant təyin etdilər. O, əhaliyə müraciət edərək adamları şəhərdə qalmağa və onun müdafiəsinə hazırlaşmağa səslədi. Artıq Buqun2 arxasında Polşa hərbi hissələrinin əks-hücumu təşkil olunmuşdu, bizim öhdəmizə düşənsə qoşunlar özünü çatdıranacan Varşavanın girəcəyində düşmənin əsas qüvvələrini ləngitmək idi. Şəhərin özündə də vəziyyət yaxşılığa doğru dəyişmişdi: alman artilleriyalarının atəşi kəsilmişdi.

      Əvəzində aviahücumlar çoxalmışdı. Artıq hava həyəcanı elan edilmirdi, çünki bu, şəhər həyatını həddən artıq iflic vəziyyətinə salır və müdafiəyə hazırlaşmağa mane olurdu. O payız qeyri-adi dərəcədə aydın olan səmada, demək olar, hər saat hava hücumundan müdafiə qüvvələrimizin atdığı mərmilərin dumanı ilə əhatələnmiş təyyarə siluetləri görünürdü. Onda dərhal zirzəmiyə qaçmalı olurduq, hərçənd bu da bir işə yaramırdı: sığınacaqların döşəmələri və divarları göydən yağan bombalardan lərzəyə gəlirdi. Üstəlik, bu bombalar lap «rus ruleti»ndəki güllə kimi binalardan hansınasa düşəndə həmin binanın zirzəmisində gizlənmiş adamların axırına çıxırdı.

      Şəhərdə «təcili yardım» karetləri vurnuxurdu. Onlar üzərlərinə düşən vəzifənin öhdəsindən təkbaşına gələ bilməyəndə xarabalıqların altından yaralıları və ölüləri çıxarmaq üçün yardıma təkatlı faytonlar, hətta adi at arabaları qoşuldu.

      Bununla belə, insanlar müsbət köklənmişdilər, ruh yüksəkliyi durmadan artırdı. Biz artıq sentyabrın 7-də olduğu kimi taleyin ixtiyarına buraxılmamışdıq. Biz indi öz qərargahı, döyüş sursatı və şəhəri qorumaq kimi aydın məqsədi olan mütəşəkkil ordunun bir hissəsi idik. Və bu məqsədə çatmaq təkcə bizdən asılı idi. İndi hər kəs əlindən gələni etməli idi.

      Baş komandan əhalini alman tanklarının qarşısını almaq üçün şəhərin ətrafında xəndək qazmağa çağırdı. Bu işdə hamı iştirak edirdi. Bizim evdə mənzildən göz-qulaq olmaq və nahar hazırlamaq üçün bircə anam qalmışdı.

      Biz şəhərkənarında, Vola rayonunda balaca bir təpə boyunca xəndək qazırdıq. Arxamızda xudmani evlərdən ibarət səliqəli rayon uzanırdı, qarşıda isə şəhər meşəliyi görünürdü. Buranı da bombalamasaydılar, gördüyümüz iş hətta zövqümü oxşaya bilərdi. Bombalar yaxına düşməsə də, onların fit səsini eşidəndə özümü heç yaxşı hiss etmirdim, axı hansısa olduğumuz yerə düşə bilərdi.

      Birinci gün yanımda qoca yəhudi işləyirdi; əynində sürtük, başında təsək vardı. O, yeri lap qəzəblə qazırdı, əlindəki beli torpağa sanki qəddar düşməniymiş kimi batırırdı; ağzı köpüklənmiş, dişləri bir-birinə sıxılmışdı, yorğun üzündən tər sel kimi axır, əzələləri tir-tir titrəyirdi – adamın gözünə bircə qara sürtüyü, bir də saqqalı dəyirdi. Bu qədər qəzəb isə gördüyü işi nəticəsiz qoyurdu: əlindəki bel torpağa lap ucunda zorla girir, yığa bildiyi torpaqsa onu bayıra tullamağa macal tapmamış elə yenidən xəndəyə səpilirdi. O durmadan öskürür və arabir əlindəki bellə xəndəyin kənarına dayaqlanaraq yerə tüpürürdü. Ahıl qadınların gətirdiyi nanəli çayı isə üzü bəmbəyaz ağarmış halda içirdi. Torpaq qazmağa artıq fiziki gücləri çatmayan qarılar, heç olmasa, bu yolla bir işə yaramağa çalışırdılar.

      – Bu sizin gücünüz çatan iş deyil, – fasilələrin birində qoca yəhudiyə dedim. – Bu qədər əziyyət çəkməkdənsə, işdən imtina etməniz yaxşı olar.

      Ona yazığım gəlirdi, odur ki çalışırdım daşı ətəyindən töksün və artıq işləməsin. Qıraqdan da aydın görünürdü ki, qaldıra bilməyəcəyi yükün altına girib.

      – Axı sizi buna heç kim məcbur etmir.

      O, ağır-ağır nəfəs alıb mənə baxdı, sonra gözlərini göyə qaldırdı. Orda, mavi səmada mərmi buludları gəzişirdi. Qocanın gözlərində xoşbəxt bir ifadə yarandı, sanki göy üzündə bütün əzəməti ilə Yəhvanın özü peyda olmuşdu.

      – Mənim mağazam var, – o pıçıldadı.

      Qoca havanı dərindən ciyərlərinə çəkib hönkür-hönkür ağladı, bu dəfə üz-gözündən ümidsizlik yağdı və yenidən beldən yapışdı.

      Mən iki gündən sonra bu işdən əl çəkdim. Dedilər ki, radioda yeni direktor, musiqi redaksiyasının sabiq şefi Edmund Rudniskinin rəhbərliyi ilə verilişləri bərpa etməyə hazırlaşırlar. Rudniski başqaları kimi qaçmamışdı, indi isə radioverilişləri yoluna qoymaq üçün ora-bura səpələnmiş əməkdaşları bir yerə yığırdı. Mən torpaq qazmaqdansa, radioda daha çox işə yarayacağımı düşündüm. Həqiqətən də, həm solist, həm də müşayiətçi kimi çox çalışırdım.

      Şəhərdə həyat şəraiti gözgörəsi pisləşməyə başlamışdı: o, mülki əhalinin yüksələn mübarizliyi ilə tərs mütənasib olaraq ağırlaşırdı.

      Alman artilleriyası əvvəlcə şəhərətrafını, sonra isə mərkəzi atəşə tutmağa başladı. Mən pəncərə yerləri boş qalmış, divarları dağılmış, ya da mərmi izləri gözə dəyən evlərə hər gün daha çox rast gəlirdim. Gecələr göy üzü qıpqırmızı rəngə boyanırdı, hava isə tüstü ilə dolurdu. Azuqə qıtlığı hiss olunurdu. Varşavanın qəhrəman prezidenti Stajinski bircə məqamda yanılmışdı: o, insanları ehtiyat üçün azuqə almaqdan çəkindirməməli idi. İndi şəhər təkcə özünü deyil, həm də qərbdən yaxınlaşan və müdafiə məqsədilə Varşavaya girməyə müvəffəq olan «Poznan» ordusunu yedizdirməli idi.

      Təxminən sentyabrın 20-də ailəlikcə Slizkayadakı mənzili tərk edib Panskaya küçəsindəki dostlarımızın evinə daşındıq.

2

Buq – Ukrayna, Belarus və Polşa ərazisində yerləşən çay