Pianoçu. Владислав Шпильман

1945

      ÖN SÖZ

      Bu xatirələr kitabı Polşanın məşhur musiqiçisi və bəstəkarı Vladislav Şpilmanın almanlar tərəfindən işğal olunmuş Varşavada 1939–1945-ci illərdə sürdüyü həyat haqqındadır. Bəstəkarın ailəsi – valideynləri, iki bacısı və qardaşı alman işğalçıları tərəfindən qətlə yetirilib.

      Müəllif ölümdən üç dəfə qurtula bilib – əvvəlcə getto sakinlərini Treblinkaya yollamaq üçün qovan yəhudi polisi, sonra polşalı qadın Helena Leviskaya, müharibənin sonunda isə alman ordusunun kapitanı Vilhelm Hozenfeld sayəsində.

      Varşava azad edildikdən sonra Vladislav Şpilman uzun müddət stress vəziyyətində idi – özünü həlak olmuş yaxınlarının ruhu qarşısında günahkar sayırdı. Nəhayət, ağlını itirməmək üçün dostlarının məsləhəti ilə yaşadıqlarını kağıza köçürüb. Kitab müharibədən dərhal sonra yazılıb və 1946-cı ildə Yeja Valdorffun redaktorluğu altında «Şəhərin məhvi» adı ilə işıq üzü görüb. Əsərdə xüsusi ideyalar və milli stereotiplər yoxdur, burda, sadəcə, insanlar – almanlar, polyaklar, yəhudilər və litvalılar, bir də onların əməlləri öz əksini tapıb.

      Vladislav Şpilman musiqi fəaliyyətinə qayıdıb konsertlər verib, Polşa radiosunun musiqi redaksiyasına rəhbərlik edib. Məşhur «Varşava kvinteti»nin yaradıcılarından biri olub və onunla bir çox ölkədə konsert verib. Bundan başqa, o, Sopotda populyar musiqi festivalının təşkilinin təşəbbüsçülərindən idi.

      Kitabın «Pianoçu» adı ilə çap olunan ikinci nəşri 1998-ci ildə Almaniyada, növbəti il isə ABŞ-da işıq üzü görüb. Əsər həmin vaxtdan səkkiz dilə tərcümə edilib, təkcə Polşada deyil, İspaniyadan tutmuş Yaponiyayadək bütün dünyaya səs salıb, «The Economist», «The Guardian», «The Sunday Times» və s. kimi nüfuzlu nəşrlərin bestseller siyahısına düşüb. 1999-cu ildə «Los Angeles Times» qəzeti əsərə «fakt ədəbiyyatı» kateqoriyasında ən yaxşı kitab titulu verib.

      Kitabda yaddaşa təkcə yəhudilərə divan tutulması, yaxud onların Treblinkaya köçürülməsi səhnələri deyil, həm də baş verən bu dəhşətli faciənin bəzən iki-üç cizgi ilə konkret iştirakçılarının simaları, xırdalığınadək məişət detalları, insan münasibətlərinin təfərrüatları həkk olunur. «The Independent on Sunday» (28.03.1999) qəzeti yazırdı: «Bəzən həyatın boyu insan təbiəti haqqında bu nazik kitabdan əxz etdiyin qədər öyrənə bilmirsən».

      Məşhur rejissor Roman Polanski «Pianoçu» əsərini ekranlaşdırıb. Vaxtilə Anje Vaydanın da belə bir niyyəti olub.

      «Pianoçu» filmi 2002-ci ildə 55-ci Kann Beynəlxalq kino festivalının ali mükafatına – «Qızıl palma budağı»na layiq görülüb. Film həmçinin 2003-cü ildə üç «Oskar» alıb: ən yaxşı rejissor işinə görə (Roman Polanski), ssenariyə görə (Ronald Harvud) və ən yaxşı kişi roluna görə (Edrien Broudi).

      Kitabda əlavə kimi alman ordusunun kapitanı Vilhelm Hozenfeldin – V.Şpilmanı viranə qalmış Varşavada xilas edənlərdən birinin hərbi gündəliyindən parçalar verilib.

      MÜQƏDDİMƏ

      Atam müharibə dövründə başına gələnləri son illərədək qırx qapı arxasında gizlətməyə çalışıb. Bununla belə, on iki yaşım olar-olmaz kitabxanamızda tapdığım bu kitab sayəsində atamın keçmişi barədə çox şeyi öyrəndim. Həmin kitabdan niyə ata tərəfdən nənəmlə babamın olmadığını, evimizdə nə üçün bu barədə bir kəlmə də danışılmadığını öyrəndim. Tapdığım bu gündəlik ailə tarixçəmizin indiyədək heç bir təsəvvürüm olmadığı qaranlıq hissəsinə aydınlıq gətirdi… Hərçənd biz indiyədək bu haqda susmağa üstünlük veririk. Yəqin, elə həmin səbəbdən dərhal fərqinə varmadım ki, atamın yaşadıqları digər insanlarda maraq doğura bilər. Bu kitabın yenidən çap olunmasına isə məni dostum – alman şairi Volf Birman inandırdı. O, əsərin müstəsna dəyərə malik olduğuna əmin idi.

      Uzun illərdir Almaniyada yəhudilər, almanlar və polyaklar arasında ağrılı susqunluq vəziyyətini müşahidə edirəm. Ümid edirəm ki, bu kitab hələ də qanayan yaraların sağalmasına vəsilə olacaq.

      Atam Vladislav Şpilman yazıçı deyil. O, pianoçu, bəstəkar və mədəniyyət xadimidir. Kimsə onun haqqında belə deyib: «Bu adamın daxilində musiqi yaşayır».

      Atam Berlin musiqi akademiyasında Artur Şnabelin fortepiano və Frans Şrekerin kompozisiya sinfini bitirib.

      1933-cü ildə Hitler hakimiyyətə gələndən sonra atam Varşavaya qayıdıb və Polşa radiosunda pianoçu işləməyə başlayıb. 1939-cu ilədək simfoniya musiqisi, filmlərə musiqi və bir çoxu dərhal məşhurlaşan mahnılar bəstələyib. Müharibə ərəfəsində Bronislav Gimpel, Henrik Şerinq, İda Qendel və Roman Totenberq kimi dünya şöhrətli skripkaçılarla konsertlərdə çıxış edib.

      1945-ci ildən sonra kamera musiqisinin piano ifaçısı kimi fəaliyyət göstərib. Yeni simfonik əsərlər, o cümlədən minlərlə mahnı bəstələyib. Onlardan «Yağış», «Bu illəri heç kəs qaytarmayacaq», «Sevgisiz xoşbəxtlik yoxdur», «Nəğməyə inanmıram», «Qırmızı avtobus», «Sakit gecə», «Zaman gələcək», «Sabah yaxşı gün olacaq» mahnılarının adını çəkmək olar.

      Atam uşaqlar üçün əllidən artıq mahnı, bir çox radio tamaşasına və filmə musiqi yazıb, o həmçinin Polşa kino xronikasına yazılmış məşhur çağırış siqnalının müəllifidir.

      Atam həmin dövrdə Polşa Bəstəkarlar İttifaqının, eləcə də sıralarında teatr və kino üçün şeirlər qələmə alan, musiqi bəstələyən yaradıcı adamların birləşdiyi Şairlər və bəstəkarlar birliyinin rəhbərliyinə daxil olub, Estrada mahnısı müəlliflərinin və bəstəkarlarının birliyini bərpa edib. O həm də Sopotda Beynəlxalq mahnı festivalının təşəbbüsçüsü və təşkilatçılarından biri idi.

      Atam 1960-cı ilədək Polşa radiosunda həzin musiqi redaksiyasına rəhbərlik edib. Sonralar özünü tamamilə konsert fəaliyyətinə həsr etmək üçün bu işdən uzaqlaşıb. Bronislav Gimpel və Tadeuş Vronski ilə birgə «Varşava kvinteti»ni yaradıb. Onlar bütün dünyanı gəzərək iki mindən artıq konsert veriblər.

      Atam öz xatirələrini müharibədən dərhal sonra, 1945-ci ildə yazıb. Kitab ilk dəfə 1946-cı ildə işıq üzü görüb. Zənnimcə, bu kitab onun həyatında öz müstəsna rolunu oynaya bilib, çünki atama müharibə kabusundan qurtulub normal həyata qayıtmağa kömək edib.

      1960-cı illərin əvvəllərində müxtəlif nəşriyyatlar bir neçə dəfə bu kitabı yeni oxucu nəslinə çatdırmağa cəhd göstəriblər. Naməlum, daha dəqiq desək, məlum səbəblərdən bu cəhdlər uğurla nəticələnməyib. Yəqin, qərarvericilərin buna öz səbəbləri olub…

      Odur ki atamın gündəlikləri bir də əlli il sonra əvvəlcə Almaniyada işıq üzü görüb. Kitab bu ölkədə dərhal müharibənin ciddi «şahid»lərindən biri kimi qəbul olunub. Almaniyanın mötəbər «Der Spiegel» jurnalı ona səkkiz səhifə həsr edib. Gündəliklər 1999-cu ildə İngiltərə, Niderland, İtaliya, İsveç, Yaponiya və Birləşmiş Ştatlarda dərc olunub. Əsər 1999-cu ildə «Los Angeles Times», «The Times», «The Economist», «The Guardian» qəzetlərinin «ən yaxşı kitablar» siyahısına daxil edilib.

      Vermaxt kapitanı Vilhelm Hozenfeldin gündəliyindən bu nəşrə daxil edilmiş parçalar heç kəsi etinasız qoymur, üstəlik, kitaba yeni rəng qatır, həmçinin Almaniyada geniş yayılmış bir fikri – guya alman cəmiyyətinin Hitler ordusunun Polşa ərazisində və işğal etdiyi digər ölkələrdə həyata keçirdiyi cinayətlərdən xəbərsiz olduğunu təkzib edir; eyni zamanda onun cəsur əməlləri hər şeyə rəğmən nasist rejiminə qarşı mübarizə imkanlarının qaldığını göstərir.

      Həmin parçaları nəşrə salmaqla Vilhelm Hozenfeldin xatirəsini anmağı özüm üçün mənəvi borc bilmişəm.

Anje Şpilman, mart 2000

      MÜHARİBƏ

      1939-cu il avqustun 31-də Varşavada, demək olar ki, artıq hər kəs almanlarla müharibənin qaçılmaz olduğunu bilir və bunun əksini ağlının ucundan da keçirmir, bircə tək-tük islaholunmaz nikbin adam Polşanın barışmaz mövqeyinin Hitleri qorxuda biləcəyinə ümid bəsləyirdi. Onların nikbinliyi opportunizmin təzahürü idi, bu adamlar, sadəcə, hər cür məntiqin