Tafelberg Kort: Die enigma van Hendrik Verwoerd. Hermann Giliomee

Hy het dit so gestel: As daar in die grondgebied van suidelike Afrika ’n blanke staat was, soos wat daar ’n blanke Nederland of ’n blanke Frankryk is, en as daar vir swart mense “naturellestate” bestaan het, dan “was daar nie ’n probleem nie”. Dit was inderdaad vir hom die ideale toestand. Maar, het hy voortgegaan, dat dit nie so is nie beteken nie dat ’n mens die ideaal moet laat vaar nie. Die wit mense in Suid-Afrika moet hulle rassebeleid so inrig dat daar so na as moontlik aan die ideale toestand gekom kan word. Dit is onmoontlik om aan enige gebore Suid-Afrikaanse politikus te dink wat so ’n konstruksie die grondslag van sy beleid sou gemaak het.

Veel meer as sy kollegas het Verwoerd besef dat die Weste besig was om vinnig van statutêre rassediskriminasie weg te beweeg. Die buitewêreld wil ’n swart Suid-Afrika hê, het hy op ’n vroeë stadium gesê. Daarom moes Suid-Afrika die buitewêreld oortuig dat hy ’n regverdige oplossing soek. [8]

4. Universiteit van Stellenbosch Dokumenteversameling: Piet Cillié, “Momente”, ongepubliseerde outobiografie, ongepagineerd.

5. Cillié, “Momente”.

6. Henry Kenney, Architect of Apartheid: HF Verwoerd – An Appraisal (Johannesburg: Jonathan Ball, 1980), pp. 20-22.

7. Ben Schoeman, My lewe in die politiek (Johannesburg: Perskor, 1978), p. 288.

8. Pieter W. Grobbelaar, Man van die volk (Kaapstad: Human & Rousseau, 1966), p. 71.

      ’n “Kerkartikel”

Maar daar was ’n paradoks. Aan die een kant het Verwoerd ’n idealistiese konstruksie van apartheid gegee wat dit laat lyk het of alle vorme van rassediskriminasie gou sou verval. Aan die ander kant het hy aangedring op kru vorme van rassediskriminasie wat groot skade aan die beeld van sy beleid gedoen het. Die bekendste voorbeelde was die weiering in 1961 om swart diplomate van onafhanklike Afrikalande te ontvang en die weiering in 1965 om ’n All Black-rugbytoerspan wat Maori-spelers sou insluit in Suid-Afrika toe te laat. Die eerste het beteken dat daar geen kans was dat Suid-Afrika in die Statebond sou kon bly nie en die tweede het tot die kansellering van die All Black-toer gelei. Ben Schoeman het geglo dat ras Verwoerd se Achilleshiel was en dat hy ongelooflik kortsigtig oor dié kwessie was.[9]

Die rede was dat Verwoerd wou hê sy beleid moet konsekwent wees. Piet Cillié gebruik ’n analogie: “Soos ’n predikant wat meedoënloos aandring op sy gemeente se absolute en voortdurende gehoorsaamheid aan die suiwerste beginsels, het Verwoerd geëis dat sy aangenome volk nie net Sondae (figuurlik gesproke) Afrikaners moet wees nie, maar elke dag van die week.” Cillié skryf voorts: “Dit het mettertyd op heelparty van hulle [die Afrikaners] se senuwees gewerk. Hulle was bereid om saam met die Prediker ‘nie alte goddeloos’ te wees nie, maar nie saam met hom ‘te regverdig’ te lewe nie.”[10] In die eerste ses jaar van die Nasionale Party (NP) se bewind met die Kaapse Nasionaliste aan die roer van sake het die regering ’n beleid van sterk rasseskeiding afgedwing wat heelwat verder as die tradisionele segregasiebeleid gegaan het. Maar op sekere gebiede het die regering dit wys gevind om sy oë van ’n beperkte vorm van integrasie af te wend. Een daarvan was gesamentlike aanbidding, wat in sekere Engelse stadsgemeentes algemeen begin word het. Die algemene siening was dat die staat nie die reg het om sulke godsdiensoefeninge te verbied nie. Dit sou op ’n aantasting van geloofsvryheid neerkom.

      In 1957 het Verwoerd as minister van naturellesake ’n wetsontwerp ingedien wat ’n sogenaamde “kerkartikel” bevat het. Dit sou veelrassige samesyn in kerke, hospitale, skole en klubs moeilik of selfs onmoontlik maak. Dit het gelyk of gemengde kerkdienste nie meer moontlik sou wees nie.

Dit het ’n storm in die pers veroorsaak en Verwoerd is, in Cillié se woorde, as “monsteragtig” voorgestel, veral oorsee. Daar was ’n gebrom onder Verwoerd se kollegas in die kabinet en Paul Sauer het opgemerk: “Voortaan sal ons sy wetsontwerpe versigtiger lees.” Cillié skryf dat daar waarskynlik een of twee ministers onder mekaar gesê het: “Wat kan ’n mens van ’n vervlakste Hollander verwag?” [11]

9. Schoeman, My lewe in die politiek, pp. 246-47.

10. Cillié, “Momente”.

11. Cillié, “Momente”.

      ’n Opsienbarende onderhoud

      Piet Cillié se fyn antenna vir die Afrikanerpolitiek het hom gewaarsku om in die storm oor die kerkartikel te probeer ingryp. Verwoerd was nie sommer enige minister nie. J.G. Strijdom, die eerste minister, se gesondheid was swak en Verwoerd is algemeen genoem as een van die sterk aanspraakmakers op die hoogste politieke pos.

      Cillié het ’n vertroulike private onderhoud met Verwoerd aangevra waarin hy aangevoer het dat propaganda plaaslik en oorsee Verwoerd se beeld so verwring het dat ’n teenaksie gebiedend was. Die beste sou wees as die minister ’n persoonlike onderhoud voer met Rykie van Reenen, een van die beste joernaliste van die tyd. Die klem moes nie op die gewone politiek val nie, maar op sy agtergrond, gesinslewe en ander informele bedrywighede.

      Verwoerd was onwillig. Hy hou nie van persoonlike publisiteit nie, het hy gesê. Cillié het aangedring. So baie oor Verwoerd was in onsekerheid gehul. Die Afrikaanse “Who’s Who” het sy geboorteplek as Brandfort in die Vrystaat aangedui. Dat hy op die ouderdom van twee in die land ingekom het, was nie aan baie bekend nie. Hy het immers Afrikaans sonder aksent gepraat.

      Dit was eers nadat Van Reenen met Verwoerd se eggenote Betsie gepraat het en beklemtoon het hoe wenslik die artikel was – vir sowel die Verwoerds persoonlik as vir die land – dat die egpaar toestemming verleen het. Dit het beteken dat die onderhoud “amptelik” was.

      Die artikel met Rykie op “haar vriendelikste beste”, soos Cillié dit stel, het in Junie 1957 in Die Byvoegsel, bylae tot Die Burger, verskyn. Dit begin met die stelling dat Verwoerd in die gedagte van duisende “die grootste paaiboelie was duskant die Ystergordyn”. Dit vervolg: “Die naam H.F. Verwoerd het vir talle opgetower ’n tiran wat met blinde onverbiddelikheid sy land afstuur op rampspoed en bloed.”

      Van Reenen het die artikel so aangebied dat Verwoerd na vore kom as ’n baie menslike figuur, een wat vas glo dat wat hy doen vir die beswil van almal is. Nege jaar later, net ná die sluipmoord op Verwoerd, skryf sy in Die Beeld van 11 September 1966: “Ek was geheel en al oorweldig deur die man se innemendheid en daardie kwaliteit waarvoor ek geen ander woord het as sjarme nie. Ek het deeglik onder die indruk gekom van die vlymskerpe breinkrag wat agter daardie sterk voorkop skuil. Maar die diepste indruk van alles is gelaat deur die antwoord wat hy my gegee het op een bepaalde vraag wat ek hom gestel het: Of hy ooit snags kan slaap met die angswekkend groot verantwoordelikhede wat sy beleidsrigting meebring.

      “Ag, ja seker, hy slaap goed, het hy heeltemal onbevange geantwoord, en toe voeg hy by: ‘Sien, ’n mens het darem nie die kwelling van twyfel of jy dalk verkeerd het nie.’ ” In die 1966-artikel het Van Reenen beken: “Ek onthou ek het selfs ’n bietjie geskrik voor so ’n sekerheid.”

Die artikel van 1957 het afgesluit: “En dit moet die sleutel tot sy gemoedsrus in hierdie gespanne tyd wees – die