Historia Polski od 11 listopada 1918 do 17 września 1939. Stanisław Cat-Mackiewicz

w hallu hotelu Bristol od jednej ściany do drugiej i z powrotem. Po zamachu majowym zaczęły się konspiracje w samym obozie piłsudczyków. Sądzę, że jedną z poważniejszych była konspiracja ambitnych oficerów II Oddziału Sztabu Generalnego⁸, uniezależniona od szefów II Oddziału, założona prawdopodobnie przez sekretarza premiera Kazimierza Bartla, porucznika Zaćwilichowskiego⁹.

      Raz jeszcze powtórzę, że konspiracje i związki tajne odegrały w Polsce wielką rolę, ale nie będę im mógł więcej miejsca poświęcić z powodu braku danych. Nie można w pracy takiej, jak ta, którą zamierzam napisać, opierać się na przypuszczeniach, domysłach i podejrzeniach.

Przypisy

1 Jacques Bainville, La Troisième République 1870–1935, Paris 1935.

2 Związek Młodzieży Polskiej „Zet” – tajna organizacja w polskich skupiskach akademickich trzech zaborów (1887–1920), podporządkowana Lidze Polskiej, od 1893 Lidze Narodowej. „Zet” został założony przez Zygmunta Balickiego, T.T. Jeż był założycielem Ligi Polskiej (1887).

3 Liga Narodowa powstała w 1893 z przekształcenia Ligi Polskiej, działała do 1928.

4 Kontynuacją „Zetu” był Związek Patriotyczny.

5 Konstytucyjni demokraci (kadeci) – właśc. Partia Wolności Ludu lub Partia Konstytucyjno-Demokratyczna; liberalne ugrupowanie działające w Rosji w latach 1905–1917, opowiadające się za powołaniem monarchii parlamentarnej.

6 Tautinincy – popularna nazwa partii Związek Litewskich Narodowców.

7 Kagulard – członek nacjonalistycznej, tajnej organizacji militarystycznej, działającej we Francji w latach 1936–1941.

8 Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) Wojska Polskiego – komórka organizacyjna zajmująca się wywiadem i kontrwywiadem.

9 Stanisław Zaćwilichowski był m.in. założycielem Zakonu Nieznanego Żołnierza, tajnej organizacji zrzeszającej oficerów i urzędników, starającej się wpływać na politykę państwa.

      Rosja

      Trzy są szkoły, czy też trzy atmosfery, które się spotkały w niepodległej Polsce: (1) historyczna szkoła krakowska, (2) ruch narodowy, reprezentowany przez najwybitniejszego swego przywódcę, Dmowskiego, (3) socjalizm.

      Socjalizm podzielić należy na socjalizm dzielnicy austriackiej i zaboru rosyjskiego. Pierwszy rozkwitł na gruncie rozwoju konstytucyjnego, wyborów do gmin i parlamentu, i jego historia łączy się z ogólną historią socjalizmu europejskiego, jest tej historii pododdziałem. Na zabór rosyjski wpływał o wiele oryginalniejszy socjalizm rosyjski, wyzwolony spod oddziaływania życia praktycznego, bo w swej ojczyźnie odsunięty od jakiejkolwiek pracy w państwie, a więc pozostający całkowicie w dziedzinie teorii czy też czynów antypaństwowych.

      Aby zrozumieć ten wpływ, trzeba podmalować tło. Powiem tu coś niecoś o Rosji.

      Dwoistość władzy i społeczeństwa

      Wyraz „społeczeństwo” należy rozumieć w pojęciu rosyjsko-przedrewolucyjnym. Kiedy się w tym pojęciu mówi „społeczeństwo”, nie ma się na myśli ani chłopa–analfabety, ani członka artieli [kooperatyw, kooperacji], tragarza na dworcu petersburskim. „Społeczeństwem” było w Rosji zbiorowisko ludzi wykształconych, które w sposób filozoficzny zastanawiało się nad stosunkiem do państwa. Kiedy urzędnik przychodził do biura i spełniał rozkazy swego przełożonego – nie był „społeczeństwem”; ten sam urzędnik, kiedy wracał z biura i przy wódeczce i zakąskach rozmawiał ze znajomymi – był „społeczeństwem”.

      Aleksander II (1855–1881) zreformował Rosję. Dał wolność i uwłaszczył włościan, dał sądownictwo jawne, oparte na wspaniałej procedurze, która stworzyła z sądu rosyjskiego wzór instytucji praworządno-liberalnej, o wiele wyżej stojącej niż sądownictwo w wielu państwach demokratyczno-konstytucyjnych, wreszcie wprowadził szeroki samorząd miejski i wiejski (ziemstwa).

      Podobno Aleksander II osobiście był przeciwnikiem tych reform.

      – Gdyby tak było – słusznie wykrzykuje Makłakow – byłoby to największą pochwałą samodzierżawia jako instytucji. Wynikałoby z tego, że samodzierżawie musiało dać te reformy, których wymagała epoka, i że dało je w sposób wspaniały.

Istotnie, wyzwolenie Murzynów w Stanach Zjednoczonych nastąpiło dopiero po krwawej i ciężkiej wojnie domowej w roku 1865. W kilkanaście lat później konstytucyjny cesarz brazylijski, Dom Pedro, który przeprowadził oswobodzenie Murzynów w swoim kraju, musi abdykować i niezadowoleni właściciele niewolników wprowadzają republikę¹. Rosja była krajem o wiele bardziej gospodarczo zacofanym aniżeli Stany Zjednoczone, o wiele bardziej na pańszczyźnie chłopów gospodarczo opartym aniżeli Stany Zjednoczone na niewolnictwie Murzynów, a jednak Aleksander II bez żadnych wstrząsów przeprowadza tę wielką, rewolucyjną reformę społeczną.

      Witte, mąż stanu dużej skali, wskazywał na te wielkie dyktatorskie możliwości samodzierżawia, wskazywał, że absolutyzm monarchiczny stanowi jedyny ustrój dla kraju gospodarczo zacofanego, wymagającego wielkich reform. Istotnie, Aleksander II, podobnie jak cesarz Mutsuhito, który wprowadził Japonię na drogę reform i europejskiej modernizacji, podobnie zresztą jak Piotr Wielki, będą przykładami potwierdzającymi tę tezę.

      Reformy Aleksandra II nie powstrzymały rosyjskiego ruchu rewolucyjnego, który odpowiadał na nie bombami. Genialnie ujął ten ruch Dostojewski w powieści Biesy. Istotnie, jakiemuś cudzoziemskiemu historykowi, zdającemu sobie sprawę z wielkości reform dokonywanych przez Aleksandra II, z tego, że ciemną, zacofaną, analfabetyczną, pijaną Rosję podciągał ku wyżynom dobrego ustroju europejskiego, dobrych praw, że wśród stosunków prawie średniowiecznych wykluwało się społeczeństwo na wzór zachodnioeuropejskich społeczeństw liberalnych, że stopniowo ograniczał swoją władzę – ci rewolucjoniści, miotający w niego bomby, wydają się być jakimiś epileptykami. Ale oto rewolucja dokonuje szeregu zamachów na cesarza i wreszcie zabija go dnia 1 marca 1881 roku.

      Morderstwo to zostało potępione przez społeczeństwo rosyjskie i reakcja, która przychodzi za czasów Aleksandra III, jest poniekąd przez to społeczeństwo akceptowana. Aleksander III, człowiek o wiele mniej inteligentny od ojca, ale o dużym poczuciu odpowiedzialności, nabożny, prawy, szlachetny, słowianofil i antyeuropejczyk, ściągnął cugle, osadził konia, tak właśnie jak go sportretował książę Trubecki na pomniku w Petersburgu. Ciężki cesarz, na ciężkim rosyjskim bitiugu o skurtyzowanym na sposób europejski ogonie.

      Po trzynastu latach reakcji, po wytępieniu rewolucji środkami policyjnymi, Aleksander III umiera – na tron wstępuje Mikołaj II.

      Rosja znów potrzebuje reform. Siła samodzierżawia jest zabezpieczona przez lata reakcji, siła ta powinna być znowu obrócona na reformy.

      Nie rozumie tego Mikołaj II. Trzyma się za