Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке. Зоя Донгак

ion>

      ХАМНЫҢ ЧАЯАНЫ

      ҮШ КЕЗЕКТИГ РОМАН

      Бирги ном

***

      Зоя Доңгактың «Хамның чаяаны» үш кезектиг романының бирги номунда 1860 чылдан 1912 чылга чедир Тываның амыдыралын, онзагай бүдүштүг культуразын бир төрел бөлүктү дамчыштыр көргүскен. Чараш бойдустуг чурт-девискээр Мөңге-Деңгер-Хайыраканга (сөөлзүредир Тываның Мөңгүн-Тайга кожууну) маадырлыг чоннуң байларга, дошкун бойдуска удур демиселин, тыва чонга улуг дузаны хамнар чедирип чораанын чырыткан.

      Эң чугула чүүл – чогаалда буруңгу ёзу-чаңчылдарга үндезилээн кижизидилге темазы. Хамнаар чорукка чаяалгадан аңгыда, кижилерге боттуг дуза чедирерин Коңгур оглунга чагып, сүмелеп, угаадып чоруур. Ынчангаш бо чогаалды ылаңгыя аныяк-өскенниң номчууру чугула. Тыва улустуң Шагаа байырлалын, ойтулаашты, куданы, Холурааштың хам болу бээрин көргүскени солун. Чиңгине тыва дылга чогаал бижиттингенинден номну чаңгыс туткаш, төндүр номчуптар аргазы-биле база сагыш-сеткилге дээптер дээштии-биле онзагай.

      «Хамның чаяаны» романның бирги ному культураның делегей чергелиг «Музы на русском Парнасе» форумнуң Алдын Дипломунга база 2023 чылдың апрель 3-те «Литературная газета» солуннуң «Гипертекст» деп чогаал мөөрейиниң проза номинациязынга А. Б. Чаковский аттыг шаңналга төлептиг болган.

      ДОПЧУЗУ

      Эге сөс.

      1. Кара Дээр

      2. Кара өлүм

      3. Чажыт-Куй

      4. Иени божутканы

      5. Шагаа

      6. Шыдыраа

      7. Кааңдаашкын

      8. Бойдус дылы

      9. Тарбаганнар

      10. Элик

      11. Бөрүлер

      12. Барлык хемни кешкени

      13. Хойлак

      14. Бодун тиилээри

      15. Ойтулааш

      16. Куда

      17. Салгакчы

      ДОПЧУ БИОГРАФИЯ

      Зоя Шөмбүловна ДОНГАК – эмчи, РСФСР-ң кадык камгалалының тергиини, Тываның, Россияның чогаалчылар болгаш журналистер Эвилелдериниң, «Русский слог» Академиязының кежигүнү. 3 шүлүк чыындыларының, 7 проза номнарының автору. Юрий Промптовтуң «В центре азиатского материка», Бальтасар Грасианның «Оракул» номнарын орус дылдан очулдурган. Москвада А. М. Горький аттыг Литертура инстидунуң Дээди курстарының (А. А. Ольшанский, А. В. Воронцов, А. Ю. Сегеньниң проза, В. В. Сорокинниң поэзия семинарларының) доозукчузу, ол-ла институттуң аспирантызы.

      Чогаал болгаш журналистика талазы-биле даштыкының база регионалдыг конкурстарның лауреады, тиилекчизи. 2023чылдың апрель 3-те «Литературная газета» солуннуң «Гипертекст» деп чогаал мөөрейиниң проза номинациязынга «Хамның чаяаны» романның бирги ному дээш А. Б. Чаковский аттыг шаңналга төлептиг болган.

      Зоя Донгактың чогаалдары амгы үениң шүлүк чыындыларында, прозаның сеткүүл-альманахтарында парлаттынып турар.

      1. КАРА ДЭЭР

      Долгандыр-ла мөңге меңги бөрттерлиг бедик дагларга бүзээлеткен, шапкын хемнерлиг болгаш улуг-биче хөлдерлиг бо оранны шаанда Мөңге-Деңгер-Хайыракан дээр турган. Алтай дагларның база моол ховуларның кызыгаарында бо тыва черни – хам1 Коңгурнуң өгбелериниң төрээн чуртун чоорту Мөңгүн-Тайга2 дижир апарган. Бедик даглардан ужукталгаш, шимээн-дааштыг аккан Мөген-Бүрен, Каргы, Мугур, Аспаты хемнерниң суунуң амданыын чүү дээр. Даштарга моңнаан Мугур хемниң шаалаан даажы кайы-оранчоктан дыңналырга, харын-даа далай сагындырар. Дүн-хүн чокка саарыглап аккан ол хемнерниң эриинге өскен чон боттары-даа эскербейн, алгыржып чугаалажыр.

      Кайы оранчоктан дыңналып кээр Коңгурнуң ырлаан дег аялгалыг дыңзыг үнү шапкын хемниң саарыында агым аайы-биле бот-боттарын чууй иткилешкен чүс-чүс даштарның даажын азы чамдыкта дамырактарның шулураажын сагындырар. Коңгур деп ону адааны эткир, өткүт, шулурааш дег ыыткыр үннүнде болбайн аан. Ооң үнүнден-не улус ону дораан таныыр. Ол ортумак дурт-сынныг, тырың мага-боттуг, коңзаң хаайлыг, кара карактарлыг, сырый үнген кежегелиг, чугааккыр, буянныг, топтуг кижи. Ооң оглунуң үнү кара чажындан адазыныы дег база эткир, өткүт боорга, Холурааш деп адаан.

      Коңгурнуң хөй дөргүл-төрелиниң аразында аңчылар, чылгычылар, ус-шевер дарганнар, тудугжулар, кадарчылар, тоолчулар дээш кымнарны чок дээр.

      Ооң чаңгыс чер чурттуглары төрээн чериниң кадыг-дошкун бойдузунга шыдамык, сөөккүр, сииреш, аажы-чаңы топтуг, сагыш-сеткили сергек, хат-салгынга, хүнге додуккан хүрең-хүрең шырайларлыг. Үе-дүптен чаңчыкканы көшкүн амыдыралынга таарышкан, бүгү талазы-биле эптиг, көжер-дүжерде, адырып-эптеп, дүрүпкеш, аът-шарыга чүдүрүптер, чиик, кидистен кылган өглерде чурттап, аъттарын мунупкан, адак-бышкаа чииги кончуг халдып чоруурлар. Аътты олар ханы хүндүлээрлер. Оларның алгы-кеъштен даараан идик-хеви күштүг хат, сооктан камгалаар. Колдуу-ла арбай далганы, ажаап-өстүрген малының ийикпе азы аң-мең эъди чип өскеннер.

      ***

      Холурааш кара чажындан торулгалар,