Сайланма әсәрләр / Избранное (тат.). Габдулла Тукай

м ияләрен бу халыкларның Галәмнең Илаһи тынлыгындагы яңгыравыклыгы дияргә мөмкин. Алар, «Без монда, һәм менә без нинди» дип, үз милләтләре исеменнән сөйлиләр кебек.

      Гаҗәп, ләкин аларның нәкъ менә ялкынлы миллилеге бу шагыйрьләрнең шигъриятен аңлаешлырак итә һәм башка халыкларга якынайта. 1989 елда Идел буенда ислам динен кабул итүнең меңьеллыгын бәйрәм иткән мәлдә, Казанның Үзәк стадионында узган тәэсирле мәдәни тамашаны күпләр хәтерлидер. Бу вакытта, әле Татарстан Республикасы Россия Федерациясе кысаларында чикләнгән мөстәкыйльлеккә ирешкәнче, ун меңләгән Казан татары, бергәләшеп, күзләреннән саркып чыккан яшь аралаш, халык җыры һәм рәсми булмаган милли гимныбыз булган «Туган тел»не җырлады. 1909 елда бөек татар шагыйре Габдулла Тукай язган әлеге гади һәм матур сүзләр һәр татар кешесенә бала чагыннан ук кадерле:

      И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!

      Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы.

      Иң элек бу тел белән әнкәм бишектә көйләгән,

      Аннары төннәр буе әбкәм хикәят сөйләгән.

      И туган тел! Һәрвакытта ярдәмең берлән синең,

      Кечкенәдән аңлашылган шатлыгым, кайгым минем.

      И туган тел! Синдә булган иң элек кыйлган догам:

      Ярлыкагыл, дип, үзем һәм әткәм-әнкәмне, Ходам!

      Әлбәттә, бу бик зур хорны берләштергән шул хисне аңлар өчен, Казан (Идел буе) татарларының авыр тарихы турында анык күзаллау булу кирәк. Шул ук вакытта милли хисләрне башка кешеләргә җиткереп тә, аңлатып та булмый, һәм моны эшләү кирәк тә түгел. Ахыр чиктә гади кеше аңлый һәм төшенә алмастай милли тойгы тирәнлекләре дә бар бит әле.

      Шунысы парадоксаль, ләкин чынбарлык: милли күңелнең иң яшерен почмакларына үтеп кергән саен, ул гомумкешелек өчен уртак була бара. Шуңа күрә халыкның кайчакта башкаларга аңлатып булмый торган уникаль үзенчәлекләре, асылда, аны бар кешелек белән туганнарча берләштерә дә.

      Чын мәгънәсендә бөек шагыйрьләр генә милли культураның аналарча бәйләнешләреннән галәми бердәмлекнең шул яшерен энергиясен аерып чыгарырга сәләтле. Шул ук вакытта алар туган халыкларының бар үткәнен, бүгенгесен һәм киләчәген күрсәткән анык аерылып торган үз тавышлары белән яңгырыйлар бит. Казан татарларының классик милли шагыйре Габдулла Тукай нәкъ менә шундый каләм иясе булган.

      Ул 1886 елның 26 апрелендә Россия империясе Казан губерниясенең кечкенә генә Кушлавыч авылында дөньяга килгән. Бик иртә ятим калган һәм аңа беркайда да сөенмәгәннәр, дөресен генә әйткәндә, аның барыр кешесе дә булмаган. Ул чакта шушы бичара һәм беркем дә яратмаган сабыйның Казан татарларының меңьеллык тарихында иң әһәмиятле, үлемсез шәхесенә әвереләчәген беркем дә белмәгән. Аның туган халкы һәрвакыт, юаныч һәм киңәш эзләп, шушы дөнья күләмендә аңлашылып та бетми торган һәм каралтылган тарихның шул дәрәҗәдәге аз сүзле авыр кайгысын һәм шөһрәтен туган телдә матур итеп тулысынча яктырткан шагыйрь әсәрләренә мөрәҗәгать итә. Шигъри юллары бәрхеткә чигелә, рамга куелып, агач авыл өйләренең дә, мәһабәт шәһәр фатирларының да диварларына эленә.

      Тукай туры һәм ихлас кеше, шигъри даһи булган, шул ук мәлдә ул кыска гына гомерендә туган йортсыз һәм ялгызлыкта яшәүчеләргә хас әрнүгә дучар ителгән. Ләкин аның фаҗигале язмышында һәм поэзиясендә татар халкының иң яхшы сыйфатлары – туры сүзлелек, дөреслек, юмартлык, фидакярлек һәм намуслылык чагылыш тапкан. Җан үзәгенә үтеп керә торган шигырьләре тере, якты һәм ышандырырлык тел белән язылган, татар халкының йолдызлар астында аерымлану омтылышы һәм бөек сагыш белән өртелгән. Тукайның күп шигырьләре милли җырларга әйләнгән; ул халыкка якын яңа әдәби телне тудырган, трагик шигырьләрендә дә, озын сатирик поэмаларында да, хакыйкать көзгесендәге кебек, халыкка аның асыл табигатен һәм чын язмышын күрсәткән.

      Тукай гомере – ул ялгыз даһиның фаҗигасе, чөнки аны югары бәяләүчеләр дә шагыйрь талантының глобаль зурлыгын аңламаганнар. Аның беркайчан да ниндидер кыйммәтле мал-мөлкәте, хәтта үз йорты да булмаган; ул төрле очсызлы Казан кунакханәләрендә яшәгән һәм иҗат иткән. Кыска гына гомерендә бәяләп бетергесез күләмле эш башкарып, Тукай, 27 яшен дә тутырмыйча, 1913 елның 15 апрелендә туберкулёздан вафат булган.

      «Аны зур халык төркеме «хакыйкать күмелгән җиргә» озата. Казан татарларының бу кадәр хөрмәт белән башкарылган җеназаны әле күргәннәре булмый», – дип яза бер замандашы. Ә Бамберг университеты профессоры һәм Тукайның алман биографы Михаэль Фридрих аның турында: «Кечкенә генә авылдан чыккан шушы татар малае… дөньяви дәрәҗәдәге шагыйрьгә әверелгән, һәм ул бар кешелекнең мәдәни тарихының бер өлеше булып тора», – дип язган.

Равил БохараевШагыйрь, язучы, тарихчы,2006 ел өчен Г. Тукай исемендәгеДәүләт премиясе лауреаты

      ИСЕМДӘ КАЛГАННАР1

Мөкаддимә2

      Бу «Исемдә калганнар»ны язуыма башлыча сәбәп берничә наширләрнең миннән тәрҗемәи хәлемне язып бирергә үтенүләре булды.

      Мин аларга туганымнан алып хәзерге яшемә кадәрге тәрҗемәи хәлемне кыска гына рәвештә язып бирү нияте илә кулыма

1

Автобиографиянең икенче кисәге язылмаган.

2

Мөкаддимә – сүз башы.