Tanrı və dövlət. Михаил Бакунин

>

      Mixail Aleksandroviç Bakunin, 1814-cü ildə doğulan 19-cu əsrdə anarxizm, görkəmli rus inqilabi təşviqatçı, baş propaqandaçı və siyasi yazılar müəllifidir. Karl Marks ilə mübahisəsi onların ölümdən uzun sonra inqilabi sosialist hə-rəkatının anarxist və marksist qanadlara parçalanması ilə nə-ticələndi.

      Bakunin Tver vilayətində kiçik torpaq sahibinin bö-yük oğlu idi. O, Sankt-Peterburqda Topçu Məktəbinə gön-dərildikdən sonra Polşa ilə həmsərhəd bir hərbi hissəyə tər-xis olunduğu vaxtdan həyatının etirazçı dövrü başladı. 1835-ci ildə o, məzuniyyətdə olmadığı halda ordudakı vəzifəsini tərk etmiş və onu son anda fərarilik ucbatından həbsə salın-maqdan xilas edən istefa qərarını vermişdir. Növbəti beş il ərzində o, zamanını Alman filosoflar İohan Fixte və Fridrix Hegelin yaradıcılığı ilə tanış olduğu Premukhino və yazar Turgenev, publisist Aleksandr Herzen və tənqidçi Vissarion Qriqoryeviç Belinskinin ədəbi çevrəsinin olduğu Moskva arasında bölüşdürüb. 1840-cı ildə Bakunin hələ də dəyişkən və qeyri-sabit düşüncələrlə təhsilini tamamlamaq üçün Berli-nə yola düşür. Orada o, Hegelin radikal ardıcılları olan Gənc Hegelçilərin təsiri altına düşür. Drezdenə gəldikdən sonra Bakunin, 1842-ci ildə hazırda çox məşhur olan “Məhvetmə ehtirası da yaradıcı ehtirasdır" aforizmi ilə bitən ilk inqilabi kredosunu radikal jurnalların birində nəşr etdirir. Bu, ona Rusiyaya qəti qayıdış göstərişi verilməsinə və onun öz imti-nası əsasında pasportundan məhrum olmasına səbəb oldu. İsveçrə və Belçikada qısa müddət yaşadıqdan sonra, Baku-nin Parisdə məskunlaşdı və burada o, Pyer Jozef Prudon və Karl Marksın da daxil olduğu fransız və alman sosialistlərə qoşulmuş, slavyan xalqlarının milli azadlıq uğrunda inqi-lablarına dəstək olmaq üçün onu ruhlandıran çoxsaylı Pol-şalı immiqrantlara dəstək olmuşdur. 1848-ci ilin fevral inqi-labında Parisdə şövqlə iştirak etdiyi ilk meydan döyüşlərinin dadını duyduqdan sonra o, bir neçə gün sonra Almaniya və Polşada da inqilab alovunu görmək ümidiylə şərqə doğru səyahət etdi. 1848-ci ilin iyununda Bakunin Praqada Avstri-ya qoşunlarının şəhəri bombalaması ilə sona çatan slavyan konqresində iştirak etdi. Daha sonra, həmin il, əsas əks-inqi-labi qüvvə kimi burjuaziyanı pislədiyi, Habsburqlar sülalə-sini devirmək üçün çağırış etdiyi, mərkəzi Avropada Azad Slavyan federasiyasının yaradılmasını ideyasını irəli sürdü-yü, kəndliləri, xüsusilə də, rus kəndlilərini gələcək inqilabın dağıdıcı qüvvəsi kimi gördüyü ilk böyük manifesti olan “Slavyanlara Müracəti” yazdı.

      Hərəkətsizlikdən bezmiş Bakunin bir daha may 1849-cu ildə Drezden üsyanında inqilabi çəkişmələrə qoşuldu və həbs edildi. Bakunin Saksoniya hökumətinin göndərişi ilə Avstriyaya göndərilərək həbs edildi və oradan da Rusiyaya gətirildi. 1851-ci ilin mayında o yenidən geridə – rus torpaq-larında, Sankt-Peterburqdakı Peter-Paul qalasında idi. Polis müdirinin dəvəti ilə o, 1921-ci ilə qədər çap olunmayan mü-əmmalı bir “etiraf” yazdı. Bu yazı günahlarının bağışlanması diləyi, mərhəmət istəyi və həmçinin çar tərəfindən maraqla və təqdirlə qeyd olunan düşüncələri – almanlara nifrət və slavyanlara bağlılığından ibarət idi. Buna baxmayaraq, yazı Bakunini azadlığa qovuşdura bilmədi və o, üç il Peter-Paul qalasında, üç il digər bir qalada – Şlisselburqda qaldı və bu müddət ərzində onun səhhəti sürətlə pisləşdi. 1857-ci ildə azad edilərək Sibirdə yaşamağına icazə verilir və Bakunin Polşalı bir tacirin qızı ilə formal bir nikaha daxil olur. Şərq Sibir valisi Bakunin anasının əmisi oğlu idi və məhz bu qo-humluğa görə, guya ticarət üçün aşağı Amura səyahətə 1861-ci ildə icazə əldə etdi. Rusiya gəmisi ilə sahilə çatan Ba-kunin Yaponiyaya bağlı bir Amerika gəmisi ilə Amerika Bir-ləşmiş Ştatlarından Böyük Britaniyaya mühacirət edir.

      1861-ci ilin sonunda Bakuninin Londona gəlişi onu sonuncu dəfə 1847-ci ildə Parisdə görüşdüyü və artıq Kolo-kol qəzetinin redaktoru kimi nüfuz qazanan Herzenlə qo-vuşdurdu. Bakuninin 14 aylıq London həyatı onunla gəncli-yinin inqilabi arzularından çoxdan vaz keçmiş və yazıçı və tənqidçi Nikolay Çernışevski və digər yüksəlməkdə olan ekstremal radikallar nəsli ilə təzad yaradan Herzen arasında uçuruma gətirib çıxardı. Herzen artıq Bakuninin iqtisadi və siyasi mövqeyini dözülməz hesab edirdi. 1863-cü ilin əvvə-lində Polşa üsyanı başlanan zaman Bakunin həyəcanla Polşa könüllülərini Baltikə aparan gəmiyə mindi, lakin gəmi yal-nızca İsveçə qədər gedə bildi. 1864-cü ilin əvvəlində o, dörd illik yaşayış yeri olacaq İtaliyaya gəlib çatdı. İtaliyada olar-kən o, ömrünün qalan hissəsini sistemsiz, lakin fasiləsiz enerji ilə təbliğ etdiyi anarxist məsləyin əsas konturlarını cız-maqla keçirdi. Bura onun qismən real, qismən də mücərrəd olan, üzvlərinin bütün enerjisini özündə cəmləşdirən və on-ları hipnoz edən gizli inqilabi cəmiyyətlər şəbəkəsi yaratdığı yer idi.

      Bakuninin sonrakı illərinin ən məşhur epizodu Karl Marks ilə mübahisəsi idi. 1868-ci ildə Cenevrədə yaşadığı za-man o, fəhlə partiyalarının kapitalist cəmiyyətləri sosialist birliklərə çevirmək və son nəticədə onları vahid bir federasi-yada birləşdirmək məqsədi daşıyan Birinci İnternasionala qoşulmuşdu. Baxmayaraq ki, Bakunin, eyni zamanda öz ar-dıcıllarını inqilabi avanqard hesab edilən, qismən gizli bir Sosial Demokratik Alyansda birləşdirmişdi. Birinci İnternasi-onal bu iki güclü və zidd şəxsiyyəti birlikdə saxlamaq iqti-darında deyildi və bu mübahisələrlə əlaqəli bir intriqaya gö-rə Marks, 1872-ci ildə Haaqa qurultayında, Bakuninin və onun ardıcıllarının İnternasionaldan qovulmasına nail oldu. Avropa və Amerika Birləşmiş Ştatlarında inqilabi hərəkatın bölünməsi uzun illər davam etdi.

      Bakuninin əsas iki əsərində, "Alman imperiyası və Sosial İnqilab" (1871) və “Tanrı və Dövlət” (1873), bilavasitə Marks ilə münaqişəsi öz əksini tapmışdır. Bakunin Marks ki-mi kompromissiz bir inqilabçı idi və mövcud olan sistemin zorakı vasitələrlə dağıdılmasını hər zaman təbliğ etmişdir, lakin o, siyasi nəzarəti, mərkəzləşməni, hakimiyyətin subor-dinasiyasını rədd edirdi. O, tipik alman düşüncəsini və təş-kilatlanmasını qınayır və Rusiya kəndlilərində təcəssüm ta-pan saf üsyan ruhunu üstün hesab edirdi. Bakuninin anar-xizmi son nəticədə, Marksın kommunizminin əksi kimi for-malaşdı. Bakunin həm şəxsən, həm də nəzəri, olaraq bütün marksistləri tənqid edirdi. Onun inqilabi hərəkatın ilk məq-sədi kimi dövlətin ləğvi düşüncəsi və tənqid etdiyi Marksın sosializm əldə olunanadək dövləti qorumaq ideyasının son nəticədə dövlətin bürokratik zülmünün gətirdiyi tiraniyanın inqilabi dəyişikliklərə təkan verəcəyi düşüncəsinin çox uzaq-görən bir ideya olması öz təsdiqini tapdı.

      O İsveçrədəki son illərində Mərkəzi və Şərqi Avro-pada əvvəlki məşhurluğunu yenidən əldə etdi. Bakunin rus, polyak, serb və rumın immiqrantlarla yoldaşlıq edirdi və on-ların arasında onun xeyli ardıcılları var idi, yazılı bəyanna-mələr və planlı inqilabi təşkilatlar yaratmışdı. Lakin onun səhhəti daha da pisləşmişdi və maliyyə problemləri kəskin-ləşmişdi, hətta bir neçə italyan və İsveçrəli dostlarından asılı vəziyyətdə idi.

      Prudon və Bakunin 19-cu əsrdə anarxizmin təsisçiləri kimi qəbul edilirlər. Bakuninin doktrinasının ardıcıl deyildi və onun irihəcmli və güclü yazıları tez-tez yarımçıq qalırdı. Lakin, onun şöhrəti və şəxsiyyəti çoxsaylı və geniş səpələn-miş ardıcıllarına ilham vermişdir. Anarxist qruplar, Böyük Britaniya, İsveçrə, Almaniyada mövcuddurlar və onlardan ən güclüsü anarxo-sindikatlaşdırılmış qanad Fransız həm-karlar ittifaqlarını Bakuninin davamçıları hesab olunurlar. Bakuninlə bağlı olan anarxist hərəkatlar İtaliyada və xüsusən də, 1936-cı ilə kimi anarxistlərin ən güclü inqilabi partiya ol-duğu İspaniyada xüsusilə davam etmişdir.

      GÜNÜMÜZDƏ BAKUNİNİ OXUMAQ

      Türkiyəyə sosialist düşüncə eynilə əksər inkişaf etmiş texnologiya məhsulları kimi “kənardan” gəldi. Bu vəziyyətin təbii nəticəsi, bəhs olunan bu düşüncənin tarixi inkişaf gedi-şatını öz təbii axınında izləyə bilməmək və modadan təsir-lənmək oldu.

      “Moda”, bir vaxtlar, dünyada rəqibsiz görünən “So-vet Sosializmi” idi. Daha sonralar buraya yenə də xaricə in-deksli başqa dəbdə olan cərəyanlar əlavə edildi.

      Bunu qeyd etməklə, keçmişdə ölkənin bir mərhələsi-nə öz damğasını vuran “sosialist” cərəyanların sadəcə bir dəb olduğunu qeyd etmək istəmirəm.