Azərbaycan Yeniləşmə Hərəkatı - XIX əsr. Хусейн Байкара

      Azərbaycan istiqlal savaşının ideoloqu və onun “Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı” əsəri

      Konkret, bəlkə də vazkeçilməz bir missiyanı yerinə yetirmək üçün dünyaya gələn insanlar bəzən unudulmalıdır ki, onların min bir əzab-əziyyətə tab gətirib icra etdikləri çox əhəmiyyətli işlər “yerisin”, daşıdıqları mənanı daha geniş kontekst və “ərazidə” gerçəkləşdirə bilsinlər. Həmin şəxsiyyətlərin unudulmağından giley və təlaşla danışan insanlar qəlblərinin dərinliklərində şübhəsiz ki, bu həqiqəti – unudulmağın millətə, milli ideologiya və prinsiplərə xidmət etdiyini sezir və hiss edirlər, ancaq bu sezmə anidən keçir, sızıltıya çevrilir, yenə də bu insanın layiq olmadığı halda illərlə, bəzən on illər boyunca unudulmasından şikayətlər səslənir. Ancaq həqiqət, həqiqi olan, həm də millət üçün dəyəri olan nəsnələr bir gün gəlib yerini tutur. Və bu hadisədə heç bir gecikmə qeydə alınmır. Burada əsas amil missiyanın gerçəkləşməsinin gecikməməsidir. Əks təqdirdə böyük bir işin, deyək ki, milli azadlıq və istiqlal savaşının tərkibində çox mühüm şeylər çatışmaz və bu, gələcəyin inşasında qəliz problemlərin yaranmasına meydan aça bilər. Bu missiyanı daşıyan, onu istənilən zorunluğa baxmadan icra edən şəxslər şübhəsiz ki, amal, ideal uğrunda canlarını bir göz qırpmadan fəda etmiş şəhidlərdir. Böyük şəxsiyyət Hüseyn Baykaranın bütün kitabları izah təriqli “ön söz”lərlə açılır. Bu girişdən öncə isə müəllif qeydi gəlir: “BU ƏSƏRİMİ ADLARI MƏLUM OLAN VƏ OLMAYAN, BİR HİSSƏSİ YOLDAŞLARIM OLAN AZƏRBAYCAN AZADLIQ MÜBARİZƏSİNİN ƏZİZ ŞƏHİDLƏRİNƏ HƏSR EDİRƏM !…“1

      1904-cü ildə Şuşada anadan olmuş Qara Hüseynbəyli (Hüseyn Baykara) Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində oxuyarkən tələbələr qarşısında Azərbaycanın müstəqilliyini müdafiə edən çıxışlarına görə izləndiyini hiss etmiş, əvvəlcə İrana, ordansa Türkiyəyə keçmiş, Ankara Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmiş və bundan sonra (Türkiyə həyatı nəzərdə tutulur) həyatının hər bir anını doğma yurdu Azərbaycanı qətrə-qətrə öyrənməyə, əsarət altında olan yurdunda sovetlər tərəfindən icad edilən dürlü-dürlü saxta ideyaların gerçək olmadığını göstərmək üçün həqiqətləri yazmağa həsr etmişdi.

      Hüseyn Baykaranın ilk monoqrafik əsərindən sonuncu tezisinə, məqaləsinə qədər bütün yazılarını oxusaq bir cəhətin dominant təşkil etdiyinin şahidi olarıq: o, Azərbaycanda milli istiqlal savaşının tarixini yazmış, ideyaların milli ideologiya bazasında tədriclə necə formalaşması prosesini izləmiş, bu savaşda təkamülün morfologiyasını açıq-aydın şəkildə və analitik yöndə izah etməyə çalışmışdır. Bu sahədə onun xidmətləri əvəzsizdir, başqa heç bir ictimai-siyasi xadim onun qədər ardıcıl şəkildə ideoloji baxışları zamanın və dövrün, o dövrlərdə baş verən qlobal hadisələrin süzgəcindən keçirib təhlil edə bilməmişdir. Bu əvəzsiz xidmətin əhəmiyyəti bir neçə cəhətlə izah edilə bilər: 1) H. Baykara sadəcə tarix, xronologiya yazmırdı, o, ideyaların tarixini yazır, onlar arasındakı keçidlərin məntiqini araşdırırdı; 2) H. Baykara Azərbaycanşünaslıq sahəsində mövcud olan boşluqları doldurur, mövcud və getdikcə daha böyük ərazini zəbt edən yanlışlıqları aradan qaldırırdı və 3) H. Baykara o dövr üçün Azərbaycanın yaxın tarixində baş verən hadisələrin əsl mahiyyətini, həmin dövrdə meydana çıxmış şəxsiyyətlərin gördükləri işin siyasi-ideoloji və mədəni mahiyyətini tam fərqli müstəvidə açmağa çalışırdı. O, bir tərəfdən istiqlal mücadiləsinin bütün təməl prinsiplərini, onun iqtisadi, siyasi və mədəni köklərini bir-biri ilə sıx əlaqədə öyrənir, təhlillər aparır, digər tərəfdən isə bu əsasda əldə edilən nəticələrin rəsmi, artıq oturuşmuş qənaətlərə qarşı ziddiyyət təşkil etdiyini, mübarizənin bitmədiyini, əksinə istiqlal ideyasının özülünün daha da möhkəmlənməsinə xidmət etdiyinin sübutuna çevrilirdi.

      Bu mənada Hüseyn Baykaranın “Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı (XIX əsr)” adlı ilk əsərinin (1966) böyük əhəmiyyəti var. Əvvəla, belə bir ştrixi qeyd etmək zəruridir: bir araşdırıcı və alim kimi Hüseyn Baykaranın təfəkküründə hadisələrə ən müxtəlif bucaqlardan baxmaq özəlliyi var. Onun yanaşmasının analitikliyini şərtləndirən bu ştrix eyni zamanda konkret məsələ və ya problemin köklərinin “uzandığı” məsafəni də aydın fonda göstərə bilirdi. Müəllifin məsələyə yanaşma prinsipi janrın da sərhədlərinin genişlənməsinə, janryaradıcı komponentlərin yenilənməsinə və orijinal mənalar kəsb etməsinə səbəb olurdu. Diqqət edin: “Azərbaycanın oyanışı, yenilənməsi və şəxsiyyətləri haqqında oçerki yazmağa başlayarkən məni ən çox düşündürən məsələ Çar Rusiyasının işğalından əvvəl xanlıqlar dövründə Azərbaycanın mədəni, siyasi və iqtisadi vəziyyətinin nə qədər inkişaf etmiş olması idi. Buna görə də kitabda ən çox bu mövzuya yer verdim. Bəzi zümrələr belə hesab edirlər ki, Azərbaycanın hal-hazırki mədəniyyəti, incəsənəti rusların əsəridir.“

      Müəllifin incə müşahidə nəticəsində tutduğu bu cəhət zamanla daha da dolğunlaşır, çünki H. Baykara istənilən hadisəni qlobal müstəvidə nəzərdən keçirməyə hazırlığı olan bir mütəxəssis idi. Baxın: “Halbuki, ruslar Azərbaycanı işğal etdikləri dövrdə nəinki bugünkü Qərb düşüncəsində, hətta o dövrün Qərb düşüncəsinə görə də mədəni millət hesab edilmirdilər. I Pyotrun hakimiyyətindən sonra Rusiyada yalnız hərb sahəsində qərbləşmə özünü göstərirdi. Şərqdə qazandıqları qələbələri də məhz buna borcludurlar. Rusiyada quldarlıq 1861-ci ildə II Aleksandrın fərmanı ilə ləğv edilmişdi. Öz vətəndaşları ilə qul kimi davranan rejim necə mədəni ola bilər, ya da necə mədəni hesab oluna bilər? Xüsusilə də Çar Rusiyası rejimi dözülməz despotik və zülmkar rejim idi. Bu səbəbdən də Avropa ilə müqayisə ediləcək heç bir tərəfi yox idi. Qədim köklərə sahib barbar slavyanların adətlərini rus qiyamı ilə XX əsrə gətirən rusların mədəniyyətlərinin səviyyələri hətta bu gün də münaqişə mövzusudur…”

      Müəllif nəzərdən keçirdiyi zaman kəsimini bu geniş həcmli monoqrafik oçerkində tarixi metod əsasında öyrənir, bu hadisələri oxuculara dərinlərdən gələn kökləri ilə birlikdə təqdim edir, nəticədə isə oxucunun bildikləri ilə, ona sovet rejimində sırınan ideyalarla bu kitabın əsaslı və mükəmməl analiz əsasında təlqin etdiyi ideyalar arasında çox sözlü, çox ifadəli oppozisiya yaranıb-formalaşır. Məqsəd təkcə Azərbaycan torpaqlarını işğal edən işğalçını tənqid etməkdən, onun bu işğala don geyindirən saxta və ziyanlı fikirlərini alt-üst etməkdən ibarət olmayıb, həm də XX əsrin əvvəllərində inşa edilən milli dövlətin yaranmasını şərtləndirən amilləri bütün detalları ilə göstərməkdən ibarətdir.

      Bütün bu deyilənlər, xüsusən “Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı” kitabının hiss etdirdiyi mətnaltı gerçəklər Hüseyn Baykaranın alim və ictimai xadim kimi şəxsiyyətini səciyyələndirən özəllikləri də nişan verir. Onun hiss-həyəcan dolu mətnləri bütün struktur boyu analitik təfəkkürün diktəsi ilə idarə olunur. Bayaq qeyd etdiyimiz kimi, bütün bu cəhətlər oçerk janrına bir yenilik gətirir, onu təsvirçilikdən çıxarıb ən müxtəlif analitik və fikir istiqamətlərinə qoşur. Bu mətnlərdə onun vaxtilə, deyək ki, 1927-ci ildə Universitetdə tələbələr qarşısında etdiyi çıxışların alovu ilə bərabər böyük və nadir zəkası mütləq iştirak edirdi. O, təpədən dırnağa qədər azərbaycançı idi, öyrənib əxz etdiyi hər bir bilgi, informasiya, elmi baxış və incələmələri həmin eşqin mənbəyinə – doğma yurdun müstəqillik savaşına çox asanlıqla yönəldə bilirdi. Hüseyn Baykara adı bi-zim nəzərimizdə dünyanın bütün sərgilərini dolaşıb yad mədəniyyətlərin daşıyıcılarını heyrətləndirən xalça butasına assosiasiya edilir. Xalça butası çox gözəldir, çünki ən gözəl hiss və duyğuların ifadəsidir, belə olduğu üçün də insan qəlbinin bütün künc-bucaqlarını işıqlandıran bir əsərdir; xalça butası həm də insan zəkasının ən mükəmməl məhsuludur, o qədər orijinal və millidir ki, yad mədəniyyətlərin daşıyıcıları buna baxıb ancaq heyrətlənə bilərlər, onu təkrar edə bilməzlər!

      Hüseyn Baykara adı çəkilən əsərində XIX əsri (Axundzadə əsrini-!) bütün cəhətləri ilə nəzərdən keçirir və hər şeydən əvvəl həmin böyük zaman çərəyini müxtəlif fraqmentlərə bölməklə. XIX əsrin birinci və ikinci yarısı onun tərəfindən

1

H.Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. 2017.