Fərəh Pəhləvi: Xatirələr. Фарах Пехлеви

>

      Ön söz əvəzi

      Fərəh Pəhləvinin «Xatirələr»i məhz o əsərlərdəndir ki, onu təkrar-təkrar oxumaq istəyirsən və hər dəfə oxuyanda da əvvəl fikir vermədiyin yeni detalları üzə çıxarırsan. Azərbaycan oxucusu üçün bu əsər ikiqat məna daşıyır, çünki məşhur kraliçə Fərəh Pəhləvi həm azərbaycanlıdır, – o bunu heç bir zaman gizlətmir, həm də bütün hadisələr (Şimali) Azərbaycanın bilavasitə qonşuluğunda baş verir, bəzən isə birbaşa (Şimali) Azərbaycanla bağlı olur.

      Fikrimizcə, «Xatirələr»in politoloji əhəmiyyəti daha önəmlidir. Müəllif özü də hiss eləmədən nəhəng bir sülalənin, ailə hakimiyyətinin – şah rejiminin addım-addım qüruba endiyini çox məharətlə qələmə alıb. Diqqətli oxucu rejim üçün qırmızı xəttin nə zaman keçildiyini hiss edir, çünki tarixi baxımdan əslində qeyri-adi heç nə baş vermədiyi açıq-aşkar görünür… Əvvəlcə hər şey çox yaxşı gedir. Bu barədə müəllif belə yazır:

      «Məclisin qərarı nəticəsində Rza şah Pəhləvi (Fərəh Pəhləvinin qaynatası, ərindən əvvəlki şah – red) tac qoyduğu zaman İran sanki başsız bir ölkəydi. Ölkə qəbilə başçılarının və böyük torpaq sahiblərinin əlindəydi. Hər yerdə mövcud olan qanun – «gücü yetən-yetənə»ydi. Milli müəssisələr də, məlum yeraltı qaynaqlar da yadlara verilmişdi: ingilislər neftimizi çəkib aparırdı; ordu deyilən bir şey qalmamışdı, qalan qüvvələr quzeydə rus, güneydə ingilislərə bağlıydı; belçikalılar gömrüyümüzü, isveçlilər jandarmamızı idarə edirdi. İran dünyadakı ən böyük səfaləti yaşayan ölkələrdən biriydi, orta yaş həddi 30 ilə düşmüşdü, uşaq ölümü faizi ən yüksəklərdən biriydi. Oxuma-yazma səviyyəsi yüzdə birə çatmırdı; qadınların heç bir hüququ tanınmırdı, məktəbə belə getmirdilər. Ölkədə nə doğru-dürüst şose yolu varıydı, nə dəmir yolu, nə elektrik, nə də su…»

      Sonra Fərəh Pəhləvi şah rejiminin gördüyü işləri sadalayaraq əvvəlki şahı Mustafa Kamal Atatürklə müqayisə edir:

      «O, Türkiyədə nə eləmişdisə, Rza şah da ölkəsində eyni uğur qazanmışdı; bir damcı qan tökmədən sənaye və mədəniyyət inqilabı gerçəkləşmişdi…»

      Təbii ki, sonra şah rejiminin problemləri başlayır… və bu problemlər rejimin 1978-ci ilin sonunda çöküşü ilə bitir… Siyasət və politologiya əsərlərində və müxtəlif məqalələrdə İranda şah rejiminin çökməsinin gözlənilmədən baş verdiyi barədə çoxlu mülahizələrə rast gəlmək olar, amma «Xatirələr»də bu prosesin heç də gözlənilməz olmadığı aşkar sezilir…

      «Xatirələr»i sona qədər oxuyub, orada müəllifin (Şimali) Azərbaycanda populyar olan inqilabi antifars baxışlarına qəti malik olmadığını görən oxucular şoka düşə bilərlər. Doğrudur, Fərəh Pəhləvi əslən azərbaycanlı olduğunu və bu dili («türk dilini») bildiyini gizlətmir, hətta əsərdə bu barədə maraqlı bir epizod da var:

      «Bir gün azərbaycanlı bir qadın onun dilini başa düşmədiyimi güman eləyib, mənim nə qədər zərif olduğumu söyləmişdi: «Boy, nə gözəl qızdı» – yəni, türkcə «bu qız gözəldir» demişdi: gənclik çağımın astanasında eşitdiyim bu tərif məni utandırdığı qədər də sevindirmişdi…»

      Lakin Fərəh Pəhləvi millətçi olmadığını, bütün ruhu ilə İran dövlətinə qulluq elədiyini, əri – şah Məhəmməd Rza Pəhləvini dərindən sevdiyini və ona həmişə sadiq qaldığını əsərinin az qala hər sətrində qeyd edir…

      Əsərdə bizim oxucuları daha çox maraqlandıran bir neçə epizod da var. Müəllif 70-ci illərdə Bakıda olduğu barədə də yazır, lakin o zamanın kommunist Bakısı onun yaddaşında elə də xoş təəssürat buraxmayıb…:

      «Daha sonra bizim Azərbaycan əyalətimizin sərhəd qonşusu olan Sovet Azərbaycanının paytaxtı Bakıya da getdik. Azərbaycanlı ruslar (yerli əhali nəzərdə tutulur – tərc.) atamın kökünün bu bölgədə olduğunu bilirdilər, belə vəziyyətin aramızda xüsusi yaxınlıq yaratdığını hiss eləyirdim…»

      «Xatirələr»in əhəmiyyəti tək bunlarla bitmir, kitabın üz qabığında deyildiyi kimi bu əsər təkcə yıxılan bir rejim haqqında deyil, daha çox bitməyən bir eşqin hekayəsidir. Əsərin böyük bir qismi ailə sürgündə olanda şahın qan xərçəngi xəstəliyinə tutulub onunla çarpışmasına həsr olunub…

      Sizi kitabla baş-başa buraxırıq…

Kitab Klubu

      İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi və Şahbanu Fərəh Pəhləvi

      Fərəh Pəhləvi 1938-ci il oktyabrın 14-də Tehranda doğulub. Atası Söhrab Diba İran Ordusunun zabitlərindəniydi. Eyni zamanda Sorbonnada (Fransa) hüquq təhsili almışdı. Diba (farsca «ipək» mənasını verir) ailəsinin kökləri Azərbaycanda, Xəzər dənizi sahillərində yaşayan Qütbi xanədanına gedib çıxır. Fərəh Pəhləvi Tehrandakı Janna d’Ark və Razi məktəblərini bitirəndən sonra Parisdə memarlıq təhsili aldı. Memarlığa duyduğu böyük sevgi bütün həyatı boyunca davam elədi.

      1959-cu ildə dekabrın 21-də İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləviylə ailə qurdu. 1967-ci ildə Kraliçə (Şahbanu) oldu və İran tarixi ərzində tac qoyan ilk qadın kimi tanındı. Ailə qurandan sonra bütün diqqətini sosial fəaliyyətə yönəltdi. Qadınların azadlığına, idman və sənət sahələrinin inkişafına üstünlük verdi. Təhsil, sağlamlıq, mədəniyyət və yardım yönümlü iyirmi dörd dərnəyə rəhbərlik elədi. Sənətə olan meylinin İrandakı mədəni mühitin canlanmasına böyük təsiri oldu. İranlı gənc sənətçiləri dəstəkləməsi qədim ənənəvi sənətlər və memarlıqla bağlı muzeylərin açılmasına təkan verdi.

      Ölkədə yaranan qarmaqarışıqlıqlar ucbatından Şahla birlikdə ölkəni tərk elədi. İrandakı şahlıq rejiminin 1979-cu il yanvarın 16-da devrilməsindən sonra Baham adalarından Meksikayacan uzanan geniş bir ərazidə sürgün həyatı yaşadı. Ciddi xəstəliyə tutulan Şah 1980-ci il iyulun 27-də Misirin paytaxtı Qahirədə vəfat elədi.

      Rza, Fərəhnaz, Əli Rza və Leyla adlı dörd uşaq dünyaya gətirdi. Qızı Leyla 2001-ci il iyunun 10-da Londondakı bir otel otağında ölmüş vəziyyətdə tapıldı. 2003-cü ildə 65 yaşını qeyd eləyən Fərəh Pəhləvi «Xatirələr» adlı kitabını nəşr etdirdi. Hələ də uşaqlarıyla birlikdə Amerikada sürgün həyatı yaşayır.

      Aydınlığın düşmənləri tərəfindən qətlə yetirilənlərin xatirəsinə.

      İranın bütövlüyü üçün həyatlarını itirənlərin xatirəsinə.

      İran xalqına.

      Uşaqlarıma.

      Şahıma olan sevgim adına.

      Son uçuşu xatırla,

      Quş ölümlüdü…

Foruq Fərruxzad

      Bu kitabın yazılmasında məndən köməyini əsirgəməyən Lionel Duroya minnətdarlığımı bildirirəm

      PROLOQ

      Nə vaxt o 1979-cu il yanvar səhərini xatırlayıram, eyni dərin kədər gəlib ürəyimə saplanır. Aylardan bəri atəş və qan içində yaşayan paytaxtımız sanki qəfildən solub-saralmışdı, insanın hövsələsini daraldan səssizlik çökmüşdü Tehranın üzərinə. 16 yanvar günü ölkəmizdən ayrılırdıq. Şahın müvəqqəti olaraq geri çəkilməsinin çaxnaşmanın yatmasına köməyi olacağını düşünüb yurdumuzu tərk eləyirdik.

      Getməyə məcburuyduq. Bu qərar on gün qabaq verilmişdi. Rəsmi olaraq, sanki bir neçə həftəlik tətil üçün xaricə gedirdik. Şah vəziyyəti xalqa bu şəkildə bildirməyi arzu eləmişdi. Amma zaman-zaman baxışlarında oxuduğum o dərin kədər buna özünün də inanmadığını göstərirdi. Mən də çox inanmırdım, amma bütün qəlbimlə ümid bəsləyirdim. Həyatının otuz yeddi ilini xalqına həsr eləyən bir insanın gələcəkdə nə vaxtsa millətinin inamını qazanmaması mənə görə, mümkünsüzüydü. Onun hökmdarlığı