“Martiroloq” və Tarkovski haqqında xatirələr . Коллектив авторов

necə də yanlış yaşayırıq!

      İnsan heç də cəmiyyətə ehtiyac duymur, əksinə, cəmiyyət insana möhtacdır. Cəmiyyətin müdafiə meyarlarına, özünüqorumaya ehtiyacı var. İnsan heyvan sürülərindən fərqli olaraq tək yaşamalıdır – təbiət arasında – heyvan və bitkilərlə vəhdətdə.

      Mən hələ də yüksək aydınlıqla həyatı dəyişməyin vacibliyini görürəm, necəsə saf-çürük etmək, yenidənqurma lazımdır. Həyata təzədən başlamalıyıq. Bunun üçün nə lazımdır? Hər şeydən qabaq özünü azad, müstəqil hiss etmək. İnanmaq, sevmək. Bu lənətəgəlmiş dünyanı buraxıb, başqası naminə yaşamaq. Bəs harada? Necə? Axı mənim doğmalarım – uşaqlarım, valideynlərim, Larisa – qarşısında öhdəliklərim var. Budur ilk inkarçılıq, ilk maneə…

      29 dekabr 1979, şənbə

      Mənə ayın otuzu saat üçdə Komitədə olmaq tapşırılıb. Tanrı, özün kömək ol!

      Bu gün çox pis yatmışam. Üç dəfə oyanmışam. Yuxuma perron boyu qatara aparılan ölü qadın girib.

      MK KPSS “Mosfilm”ə hansısa yarıbağlı, studiyada buraxılan bəzi filmlərin bədii səviyyəsinin aşağı olmasından bəhs edən məktub göndərib. Misal üçün üç film göstərilib: “Torbadakı pişik”, “Gənclik bizimlədir” və “Stalker”. Ekran əsəri səksəninci ilin ikinci yarısına hansısa iki yüz surətin çıxarılmasıyla planlaşdırılıb.

      Yermaşgildəydim. Andryuşanın bizimlə getməsinin qəti əleyhinədir.¹² Təbiidir. Mən öz hüquqlarıma riayət olunmasını tələb etdim. Dedim ki, əks halda haqqıma yüksək dairələrdə yetişəcəyəm.

      Ssenarini “müzakirə” etdik¹³.

      “Sovet xatirələri” azmış (Çoxaldarıq).

      Problemi itiləşdirmək lazımdır (İtiləşdirərik).

      “Qoskino” Kolleqasının üzvləri olan rejissorların ünvanına fikirlərimi bölüşdüm. Dedim ki, hətta məndən xahiş etsələr də, kolleqanın üzvü olmaram. Dedim ki, onları yemləyirlər… ki, onların filmlərimi mühakimə etməyə, həyatımın dağılmasında iştirak etməyə ixtiyarları yoxdur. Bu miqyaslı söhbət, həm də zəhlətökən idi. Bir şeyə sevinirdim ki, söhbətdə Yermaşdan əlavə Sizov da iştirak edirdi.

      Oleq Xalimonovun¹⁴ doğum günündə oldum. Ondan xahiş etdim ki, vətəndaş hüquqlarım, xüsusilə, Andryuşa ilə getmək məsələsi haqqında nələrsə öyrənməyə çalışsın.

      9 iyun 1980, bazar ertəsi, “Leonardo da Vinçi”

      RAݹ⁵-dən “Səyahət vaxtı”nın son variantını göstərdilər. Çox xoşuma gəldi.

      Hələ ki, RAİ özünü anlaşılmaz aparır. Sabah onlarla görüşdən sonra çox şey aydınlaşa bilər.

      Lara¹⁶ ilə danışdım. O, cümə axşamı Tyapa¹⁷ ilə Anna Semyonovnanı¹⁸ kəndə aparacaq.

      Əsas müqavilənin bağlanmasına qədər bizi İtaliyaya tam müddətlik (14 aylıq) qeydiyyata salmaq mümkün olmayacaq.

      Həmişə gündəliyə gic-gic şeylər yazıram, amma nadir hallarda məni ziyarət edən uzun fikirləri unuduram.

      Əgər film, kitab və sairdə istifadə olunan bütün qaydalar, ümumqəbul vasitələrdən tamamilə imtina edə bilsəydik, necə də gözəl şeylər yaradardıq!

      Müşahidə etməyi tamam tərgitmişik. Müşahidəni hansısa şablonlarla əvəzləmişik.

      Son zamanlar nəsə tez-tez yadıma Kastenado və onun Don Xuanı düşür…

      3 aprel 1981, cümə, Moskva

      Evdə bir qəpik də pul yoxdur. Dünən “Mosenrji”dən bir qadın gəlib işıqpulunu tələb edirdi. Sabah doğum günümdür – Larisa bütün tanışlara zəng edib deyir ki, heç kim gəlməsin, doğum günü təxirə salınır.

      Dünən Yaz Qavronskiy¹⁹ gəlməliydi. “Qoskino”nun rəhbərliyi artıq üç teleqram alıb ki, ayın 15-dən sonra (Moskvada Yermaşın iştirakıyla) italyanlar gələcək.

      Stokholmdan Sofiya²⁰ dayanmadan zəng edib narahatlığını bildirir, həmişə eyni şeyi təkraralayıb durur ki, “Hamı öz tətilini təxirə salıb”, qəzetlər mənim təcili gəlməyimdən yazır, biz isə əlbəttə, heç yerə getmirik. “Qoskino” Moskvada yerləşən səfirlikdə isveçlilərə cavab verib ki, guya mənim istəmədiyimə görə getmirik. Larisa Storçaka²¹ zəng edib, onların niyə belə dediyini soruşdu. O da cavab verdi ki, hamısı çaşqınlıqdandır. Qəribə çaşqınlıqdır!

      İndi də Mosenerjidən gəlib işığımızı kəsdilər…

      24 iyul 1981, Moskva

      Kseniya²² danışırdı ki, festival vaxtı mətbuat konfransında Yermaşa sual verdilər: Tarkovskinin uşağıyla ölkə xaricinə çıxa bilməməsi səbəbindən, ona RAİ-də film çəkməyə icazə verilməməsi doğrudurmu? Yermaş da deyib ki, məsələnin “Tarkovski kimi rejissora film çəkmək üçün həddindən artıq az pul verirlər” səbəbiylə əlaqələndirilməsinin əleyhinəyəm. Əclaf!

      4 noyabr 1981, çərşənbə, Moskva

      Ürəyimdə elə ağırlıq var ki!

      Larisa kənddən bir həftə qabaq qayıtmalıydı, amma heç zəng də etməyib. Görəsən, orada neyləyir? Larisa nəyə görə Moskvaya gəlmir? Bilmirəm. Ürəyimi pişik cırmaqlayır, burdasa “yaradıcılıq” haqqında düşünməliyəm. Necə də çətindir, yaşamaq maraqsız və darıxdırıcıdır! Gərək dəyişiklik edim! Həyatı dəyişmək, zəruri olanlardan başqa hər şeyi tullamaq lazımdır. Gərək bütün cəsarətimi toplayıb, maneəçilik törədən hər şeydən qurtulum.

      “Müqəddəs Antoniyanın iztirabları”²³

      Final – (daxilindəki harmoniyanın mümkünsüzlüyündən) Antoniyanın iflic tutmalarında, xırıltılarda, dünyanın çiçəklənən gözəlliyini (dan yeri, donmuş təbiət, üşüyən ağaclar, bərq vuran ulduzlar və həyatın bu gözəlliyini aydınlandıran Şərqdən gələn işıq) anbaan izləyən məqamlarda yaranan daxili sakitlikdə aram-aram gələn qaçılmaz süqutudur. Müqəddəs Antoniya! Bu, həm Tolstoy, həm İvan Karamazov, həm də natamamlıqdan əziyyət çəkən hər kəsdir!

      Əgər həyat baxışımda hansı əmniyyəti dəstəklədiyimi (əlbəttə, əmniyyəti “dəstəkləmək” mümkündürsə) soruşsaydılar, deyərdim: birincisi, dünya dərkedilməzdir, ikincisi, qondarma dünyamızda hər şey mümkündür. Mənə elə gəlir ki, birinci ikincini şərtləndirir. Ya da ikinci birincini – necə rahatdırsa.

      Bizi tərk edən ruhların niyə bu dünyada darıxdığını indi anlayıram (Ölümündən sonra Axmatova mənə deyirdi: “Əvvəlki tək məni sevib, xatırlayırlarmı?”, “Mən sevdiyim kimi!” və ya buna bənzər nəsə.²⁴).

      İnsanı – ananı, qadını, uşaqlarının anasını, kişini – həqiqətən, sevmək üçün gərək bütöv şəxsiyyət, daha doğrusu, Dahi insan olasan. Anna Semyonovna da beləydi, anam da, nənəm də… Dekabristlərin bütün arvadları beləydi. Sevgi həqiqətdir! Riyakarlıqla həqiqət birləşə bilməz.

      28 fevral