Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Müsəllim Həsənov

keçəcəyi pilləkənlərdə isə Nicat Cəmiyyətinin üzvləri sıraya düzülür və onun gəlişini alqışlayırlar.

      Hacı təntənəli tədbirdə nitq söyləyir, teatr incəsənəti sahəsində müsəlmanların qazandığı uğurlardan danışır. Bundan sonra teatrın pərdəsi qalxır və… Üzeyir Hacıbəyovun rəhbərlik etdiyi orkestr bəstəkarın bu münasibətlə yazdığı xüsusi marşı ifa edir. «General Tağıyev» marşını…

      Bəs Üzeyir bəy H.Z.Tağıyevə həsr etdiyi marşı niyə «General Tağıyev» adlandırır? Səbəbi sadədir: artıq Tağıyev general statusunda idi. 1907-ci il yanvarın 25-də imperator II Nikolayın fərmanı ilə bu vaxtadək kommersiya müşaviri titulu daşıyan H.Z.Tağıyevə həqiqi dövlət müşaviri mülki titulu verilmişdi. Bu mülki rütbəyə layiq görülənlər orduda general-mayor, donanmada isə kontr-admiral rütbələrinə bərabər imtiyaz sahibi sayılırdılar…

      Həqiqi dövlət müşavirlərinə «Zati-aliləri» deyə müraciət olunmalıydı. Elə Bakıya – Tağıyevə ilk dəfə «Zati-aliləri» sözü ilə başlayan teleqramı da Tiflisdən Qafqaz canişini qraf Vorontsov-Daşkov göndərmişdi. Bu şad xəbəri ilk dəfə Hacıya canişin çatdırmış, onu təbrik etmişdi. Yazmışdı ki, «din qardaşlarınız arasında təhsil toxumu səpmək kimi yüksək faydalı fəaliyyətinizi bundan sonra da davam etdirəcəyinizə inanıram…»

      Tağıyev canişinə cavab teleqramında təşəkkürünü bildirmiş, onu əmin etmişdi ki, «ömrümün sonuna kimi öz dinimdən olanların maarifləndirilməsi üçün nəzərdə tutduğum yolla gedəcəyəm». Bütün bunlar 1907-ci ilin əvvəllərində olmuşdu. Tağıyev general statuslu titul alanda…

      1910-cu ilin dekabrında isə Tağıyev teatrının 30 illik yubiley tədbirində Üzeyir bəy məhz bu titula uyğun – «General Tağıyev» marşını təqdim edir. Tədbirdə Şillerin «Qaçaqlar» pyesindən və Üzeyir bəyin «Ər və arvad» operettasından parçalar oynanılır. Ərəblinski, Sarabski, Mirzə Ağa Əliyev kimi nəhəng aktyorların ifasında…

      Bu yubileyə dəvət edilən Əli bəy Hüseynzadə isə tədbirdə iştirak edə bilmir. Tağıyevə xüsusi rəğbəti olan məşhur alim və publisist Hacını teleqramla təbrik edir: «Hörmətli Hacı, Bakını tərk edərək bu yubileydə iştirak edə bilmədiyimdən təəssüflənirəm. Səmimi təbriklərimi qəbul etməyinizi xahiş edirəm».

      Əli bəy bundan bir gün əvvəl rəhbərlik etdiyi «Səadət» məktəbinin müəllim və şagirdləri ilə vidalaşaraq Türkiyəyə yola düşmüşdü. O, Konstantinopoldakı Hərbi-Tibb Akademiyasının Dermatologiya kafedrasına rəhbərlik etmək üçün gedirdi.

      Əli bəy Hüseynzadədən söz düşmüşkən Tağıyev özü təhsilsiz olsa da, təhsilli adamlara xüsusi rəğbət bəsləyir, onlarla ünsiyyətə maraq göstərirdi.

      Bütün bu kimi müsbət keyfiyyətlərə malik Hacını bütün ömrü boyu narahat edən bir çatışmazlığı, qüsuru var idi…

      Hacının ən böyük çatışmazlığı

      Tağıyev təhsil almamışdı! Yazıb-oxumağı bacarmırdı. Çünki uşaq vaxtı ailəsinin yoxsul olması ona təhsil almağa imkan verməmişdi. Böyüyəndən, özü varlanandan sonra isə gec olur… Ancaq Hacı böyüdükcə elmin, təhsilin nə demək olduğunu anlayır. Anlayır ki, müsəlmanların mədəniyyətdə və məişətdə geridə qalmaqlarının əsas səbəbi təhsilsizlikdir. Heç bir təhsil görməyən milyonlar sahibinin o dövrdə təhsilə bu cür qiymət verməsi, doğrudan da, təəccüblüdür.

      Tağıyevin təhsil məsələsinə xüsusi diqqət yetirdiyini Nərimanov da vurğulayır: «Hərgah hörmətli Hacı elm təhsil etmiş olsaydı, onun millətə və vətənə olan xidmətləri onun şənini o payədə ucaltmazdı, necə ki indi. Çünki həqiqi elm vətənə və millətə qulluq etməyi tərbiyə verir». Yəni Hacı özü təhsilli olub elmə, təhsilə maraq göstərsəydi, burada qeyri-adi bir şey olmazdı. Məhz təhsili olmayan adamın bu mütərəqqi sahəyə xüsusi diqqət ayırması qeyri-adi bir hadisədir. Cəhalətin meydan suladığı XIX əsrin Bakısında xüsusən…

      Hacı özünü dərk edəndən yazıb-oxumaq istəyənlərə kömək edir. Çünki dünyanın gedişatını anlayır, inkişafın elmlə, təhsillə bağlı olduğunu yaxşı başa düşür. İstər imperiya daxilində, istərsə də xarici dövlətlərdə baş verən proseslərə reaksiya verir, münasibət bildirir.

      Bəs oxumağı bacarmayan Tağıyev ətrafda baş verənlərdən, xüsusən mətbuatdan necə xəbər tutur? Bu sualın cavabı «Sərvət və səxavətdə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı» kitabında var. Həmin kitabda Tağıyevin qəzetlərlə tanış olma «sirri»ndən də söhbət açılır, Hacının bu işə hər gün az qala dörd saat vaxt ayırdığı vurğulanır: «Əvvəlcə türk, fars və ərəb dillərində ruznamə (qəzet – red.) oxuyanı və mütərcimi cənab Mirzə Sadıq… oxuyur».

      «Müsəlmani ruznamələrdən sonra rusi, firəngi dilinin mütərcimi müsyö Kadusli»nin növbəsi çatır və Hacını o məlumatlandırır.

      Göründüyü kimi, Tağıyev mətbuatla tanışlıq üçün iki mirzə saxlayıb.

      Hacının dünyada baş verən proseslərlə tanışlıq «mexanizmi»ndən N.Nərimanov da söhbət açır: «Hər gün rus mirzəsi rus lisanında məşhur qəzetləri oxuyur və arada sual-cavab olur. Sonra müsəlman mirzəsi İranda, Osmanlıda, Hindistanda və Misirdə verilən türk, fars və ərəb qəzetlərini oxuyur. Hacı çox diqqətlə qulaq asıb öz təsəvvürünü söyləyir. Hacı politika, yəni siyasət məsələlərinə artıq diqqət edir. Hörmətli Hacının bu sinnində qüvveyi-hafizəsinin itiliyinə məəttəl qalınmalıdır. Gündə on qəzetəyə qədər oxunur, sabahı hamısından xəbər verməyə hazırdır: hansı əhvalatın hansı qəzetədə olmağını səhvsiz söylər. Bu səbəbə görə cənab Hacı zəmani-hazırda siyasidən, mədəniyyətdən və mərifətdən baxəbər bir zatdır. Nəinki türkcə və hətta rusca mədəniyyətdən və mərifətdən söhbət etməyə qadirdir». Bu qısa təqdimatdan göründüyü kimi, Tağıyev mətbuatı daim izləyir, yaşadığı ölkədə və dünyada baş verən hadisələrdən vaxtında məlumat ala bilir. Eyni zamanda özünün təhsil almamaq sahəsində yol verdiyi «səhvi» müasirləri olan cavanların təkrar etməməsinə çalışır. Oxumaq üçün ona müraciət edənləri, demək olar ki, naümid qoymur. Ömrünün sonuna qədər bir neçə məktəbin fəxri himayədarı olur, məktəb tikintisinə ianə verməkdə heç vaxt xəsislik etmir. Müqayisə üçün deyək ki, həm də qatı dindar olan Hacı təkcə 1909-cu ildə Rusiya imperiyasında məscid tikintisinə 18.500, məktəb-təlim işinə 77.000 rubl ianə ayırır. Və bu rəqəmlər havadan götürülməyib, arxiv sənədlərinə əsaslanır.

      Hacı elm və təhsilin əhəmiyyətini həmişə yüksək qiymətləndirir. Həmişə gənclərə oxumağı, elmli olmağı tövsiyə edir və bu sahədə xeyriyyəçiliyə xüsusi əhəmiyyət verir.

      Sonralar Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında xüsusi rol oynamış onlarla məşhur alim, ictimai-siyasi xadim, ədəbiyyat və mədəniyyət adamının məhz Tağıyevin vəsaiti ilə oxuduğu indi heç kimə sirr deyil. Nəriman Nərimanov, Xudadat bəy Məlikaslanov, Ağa Axundov, Məşədi Əzizbəyov, Əziz Əliyev, Şövkət Məmmədova və s. kimi onlarla məşhur məhz Hacının yardımı ilə təhsil alıb.

      Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham