Хайдакские сказки. Узлипат Усмановна Гасанова

Читать онлайн.
Название Хайдакские сказки
Автор произведения Узлипат Усмановна Гасанова
Жанр Старинная литература: прочее
Серия
Издательство Старинная литература: прочее
Год выпуска 2013
isbn



Скачать книгу

интенсивный процесс исчезновения языков и диалектов малых народов, к которым относятся все дагестанские языки. На наших глазах исчезают целые лексические пласты. Сокращается число говорящих на родном языке. Особенно ярко выражен этот процесс в городах. С каждым годом людей, изучающих свой родной язык, становится все меньше. А знающих фольклор своего народа – тем более. А фольклор содержит огромный материал, который отражает историю народа, традиции, а также и историю языка. Почитание традиций и всего, что с ними связано является истоком, началом, к которому человек приближается в течение жизни.

      Хайдакские сказки во всем их богатстве и разнообразии, в их истинной красоте впервые представлены в данной книге. Сказки иллюстрированы кайтагской вышивкой. Сказки наши передаются в том виде, как они вышли из уст народа и записаны со слов рассказчиков. Все хайдакские сказки кончаются одной и той же присказкой: "Они там остались, а я пришел сюда". Эта присказка аналогична концовке русских народных сказок: «И я там был, мед, пиво пил, по усам текло, в рот не попало». Это-то и составляет их особенность: в них ничего не тронуто, нет ни прикрас, ни прибавок.

      Мы стремились к сохранению всех особенностей хайдакской речи.

      Сказки о мудрости

      Пагьмучев Багьадур

      Буживца биллира-бейквалли ца пачалихъци гьуна-биккал цалжи ца бикканти, ц1акьли цанх1еберхурти сув-хьулун. Вец1ну ч1ура дус барх гьербиргьулхьалли, илтталла дярх1я уживли аккура. Вец1ну ч1ура дус дичивли гьерегъ, Аллагьли илтталла балкни кьубулдаривца ва илтталла гьач1ухурца ца урши. Разибигьявли илтти, дуччи-эри Аллагьцци булккунни, Аллагьцци шукру бик1ул калгунца. Уршилжи Багьадур гьадишивца. Илтталли ил их1ялли гьикьунца, хвалавейхивца. Урши вец1ал дус вигьявкъел, гьел чула ца камти мярцца дучивли кьари ваши. Ил ц1акьли духуци, пагьмучебил, духуци, цинна атта-аба ц1акьли биччахан, гьелттала х1урмат биран урши уживца.

      Гьел кьари вахьан диркьалла мякьигван ца цакьли цик1ал баргьан, хвала багьуттичев г1ялим х1ервиргьул уживца. Гьелеса г1якьлу чибурсахара бахъил укка цабаши. Багьадурра гьелеса гьар бари ваши. Багьадур ц1акьли пагьмучебил урши вигьнилжи г1ялим шаквичивца ва ил илей г1ях1киццурца. Ил уршилццир уртахъиццурца. Гьелтях1ялли кьарира вахьул, г1ялимсара вахьул Багьадур вец1ну гаъра дус вих1явца. Ца бари Багьадур цинна багьинталцци вик1улца: «На дила дикканти, ду хвалавегъивлида, дила г1ямрулцци къаршидирканти дахъил цик1алжи гьет г1ялимлира нишшалра урсиваривда. На ду дила яшав ник1ва г1ях1кабигьахара, г1якьлура имц1абигьахара, дунейра чибагара, ттураурххулда г1ярххялжи». Атта-аба бусравбик1улхьал хъил ужахара, ил уживли аккура. Абал Багьадуржи хьуней дерквана ч1вакьара кадишивца, вакьагурли урши ттураверххурца. Аллагьцци булккунни аталра абалра вархьваривца.

      Багьадур чумал бари вахьул, вахьул, ца талхъан х1ервиргьан шагьарцци вегъивца. Дярххя дегъивкъел ил шилла баъи бити бурххалци ширабаривца. Гьелин ца рихъна царигинал х1ерриргьулди. Ил ц1акьли урч1ец1ичев рихъна царичив. Илел Багьадур разил шираварив, ч1вакьанни вахун, ц1ил Багьадурци цилжи ттураверхурилал хьарбегъив. Дярх1ялли цинна мурад бурсивца. Гьел рихънал бурсивца, чула шилцци талхъанжи кьаришдехь дарижил ца г1ях1 мейдан важивца рик1ул.

      Шаладичивкъел урши талхъанна гьетин вегурца. Чиваживгван талхъанжи Багьадур г1ях1киццурца. Талхъан вик1улца: «И дул г1ячулцци урцанди, дила суалтай жабавти деккара вигьаттал». Багьадур кьабулвичивца. Талхъанни уршилцци г1ябал суал хьардегъивца: 1. Ция гьеж дунелцци багьлара к1ант1ици? Урши ик1улца: «Имс диг». 2. Ция дунелцци багьлала биццици? Урши ик1улца: «Чиркалла анк1ала». 3. Ция дунелцци багьлала г1яваци? Урши ик1улца: «Гванза».

      Сукли цинна суалтай деччив жабавталжи талхъан урк1ухъунца. Ц1ил ик1улца: «Бурса, гьари, чил дагьухурай ицци гьелтти цик1ал?» Урши ик1улца: «Ниссала шилцци вити дахъил делч1ун г1ялимли».

      Талхъанни Багьадур цинна мярццалла кьариш варивли катурца. Багьалжи гьежгван мушугьар баривца: «Эгер ил, дус кабичивкъел гьеж дила барулла чевттар чум мярцца чиихьвара вигьатталра, гьелтти ила диргьвар. Дуссела бакни палтарра диранда, ч1вакьаннира валханди».

      Урши разивичивца.

      Талхъанни гьар бари Багьадуржи ч1вакьара, нях1ла шишара, гваргварла ч1вел бек1ра кадирхьул дуживца. Багьадур талхъанна г1ямалталжи шаквичивца. Ч1вакьара, нях1ла шишара дуччулца, гваргварла бик1и гьелин мякьи бити миккввала ккалкканна ямпилгу гункадартул уживца. Уршилли баргьул уживца, гваргварли гьунар букьахан, чархла гьахъри камбиргьахан. Ил илеци ислел гьет г1ялимли бурсибилди. Гьелттягьялли Багьадур ца дус улши талхъанна мярццалла кьаришли.

      Дус дичивкъел, талхъан даршал мярццара азбанни дижкагъивли, Багьадурцци ик1улца: «Гьари, урши, нихьвала вяг1да бек1барара замана цебегъивца. Гьари ила ци гьунар биял баргьанда. Чум мярцца барулла чевттар чиихьвара вигьватталра, гьелтти сукли ила ца». Багьадурли хъяч1 авичивли, ца-цал чиихьул, барулла чевттар г1явц1али мярцца ишурца. Рахли сукли чиихьу ик1ул, талхъан урухвигьявли, урши т1ашагъивца: «На, урши, гьихъу!»

      Уршилли гьигь гьабатурца