Sənət adamları əsasən üç qismə ayrılır: sənəti şəxsiyyətindən üstün olanlar, şəxsiyyəti sənətindən üstün olanlar və sənəti ilə şəxsiyyəti arasında tənasüb olanlar. Hüseyn Cavidin şəxsiyəti böyük sənət dünyasına bərabər olmuşdur. Cavid yaratdığı əsərlərdə təsvir etdiyi şəxsiyyətlərin düşüncə yolçuluqlarındakı ağrı və acıları özü də yaşamışdır. Cavid yaradıcılığına tənqidi yanaşmaq, onun əsərlərinin dərinliyinə enmək çox da asan iş deyil. Bu əsər Cavidin yaradıcılıq dünyasının dərin qatlarını incələmiş, Cavid yaradıcılığında bir-birinə hörülmüş olan Şərq mənəviyyatı ilə çağdaşlıq ünsürləri bir yerdə tədqiq edilmişdir.
“Aydınlanma nədir?” sorusunu soran Kant düşüncələrini açıqlayaraq bu sualı özət olaraq ağlın qullanılması şəklində cavablamışdı. Aydınlanma geniş anlamı ilə həm də tarixi aydınlatmaqdır. Çünkü tarixdən gələn dürtülər günümüzdə insan ağlını öz basqısı altında tutaraq ağıl düzənəyinin (mexanizmasının) çalışmasını öz etkisi altına almaqdadır. Batıda Renesansla başlayan sürəc tarixdəki olumsuzluqların indiki zamanı da əsir almaması yönündə çalışmalar bütünü olmuşdur. Bu nədənlə tarixi aydınlatmaq insan ağlının görəvlərindən biri olsa gərək. İnsan qurtuluşu, dolayısıyla tarixin qurtuluşu ilə mümkündür.
Əsərdən bir parça: 1991-ci ildə taleimi axtarmaq üçün yola düşdüm. Atamdan mənə nə qədər miras qalmışdısa, hamısını satıb, əlimdə bir az pulla Türkiyəyə gəldim. Amacım isə Türkiyə yolu ilə Qərb ölkələrinə davam etdirmək idi. İnsan hər zaman bəlli etdiyi hədəfin arxasınca gedə bilmir. Bəzən dünyada baş verən böyük tarixi hadisələr fərdin özəl həyatına müdaxilə edir. Hələ Ərdəbildə ikən Quzey Azərbaycandan gələn xəbərlər məni dərindən etkiləmişdi. İçimdən bir qüvvə oradakı hadisələrə müdaxilə etməmi istəyirdi. Bakıdan bir səs məni çağırırdı sanki. Ankarada olduğum zaman Sovetlər Birliyinə necə gedə bilərəm haqda bilgi əldə etdim. Öyrəndim ki, Sovetlər Birliyinin Trabzondaki konsulluğundan viza almaq mümkünmüş. Trabzona getdim və orada 100 dolara viza verdilər. Pasportuma Sovetlər Birliyinə giriş vizası vurulmuşdu artıq. Trabzon, dənizin kənarında yerləşən əski və gözəl bir şəhərdi. Hər tərəfi də ormanlıq. Trabzonun küçələrində Sovetlər Birliyindən gəlmiş bir sürü qadın-kişi gətirdikləri əşyaları satırdılar. Mən də Azərbaycanlı axtarırdım bu gələnlər içərisində. Ancaq tapdığım Azərbaycanlılar da bir-birləri ilə rusca danışırdı. Bu da məni çox üzürdü. 10 gün müddətinə qaldığım Trabzonda şəhərin küçələrini gəzir, günbatan çağı da şəhərdən xeyli kənarda olan sahildəki qayalığın üstünə çıxıb çox yüksək səslə ya mahnı oxuyur, ya şeir söyləyirdim, ya da elə-belə bağırırdım. Bəzi günlər Qara dənizin dalğalarının səsi elə güclü olurdu ki, özüm də öz səsimi zorla duyurdum.
Güntay Gəncalpın Hürufilik nədir, nə deyildir? adlı kitabında 14-15-ci əsrlərdə Azərbaycan, Anadolu və İranda yayılan Hürufilik təriqətinin mahiyyəti, onun İran millətçiliyi ilə əlaqələri, eləcə də müasir Azərbaycan tarixçiliyinin Hürufilər və Hürufiliyə baxışı müzakirə edilib. Həmçinin, kitabda görkəmli şair Məhəmməd Füzulinin dünya görüşü ilə bağlı bölümlərə də yer verilib. Müəllif Füzulinin düşüncələri ilə Hürufilərin görüşlərini müqayisə edərək, arif şairin rədd etdiyi Hürufi düşüncələrinə işarə edib. Kitabı digər araşdırma əsərlərindən fərqləndirən özəllik odur ki, müəllif hürufiliyə həm də tənqidi yanaşmışdır.