Ийэм кэпсиир… (4 чааһа). Семен Маисов

ахан ээ… Ким эмит от үлэтигэр, күүлэйгэ бастаатаҕына – кыайыы. Мас кэрдээччи сорук оҥостубут, былааннаммыт үлэтин хас эмэ бүк куоһаран эрдэ бүтэрдэҕинэ – кыайыы. Ыһыахха тустан, атах оонньоон ким эмит кими эмит хоттоҕуна – кыайыы… Муҥха ийэтин толору балык кэллэҕинэ – үөрүү-көтүү, эмиэ – кыайыы… Барыта – кыайыы!.. Ол эрэн, бу айылаах, Аан Ийэ дойдубутун атыйахтаах уулуу аймаабыт, аана суох алдьархайы, иэнэ суох иэдээни аҕалбыт сэрии бүппүтүн өрөгөйө, мөлүйүөнүнэн дьон сырдык тыыннарын толук ууран туран, биэс үйэ кэриэтэ уһуннук, сындалҕаннаахтык ааспыт биэс сыл, бары биир ньыгыл күүс буолан өһөгөйдөөх өстөөҕү самнарбыт сүдү кыайыылара – Улуу Кыайыы!.. Кыайыы диэн тылы урут иһиттибит эрэ, истибэтибит эрэ… Ол эрэн, бу – сандал саас сир ийэ дойдуну сирийэ көтөн, айгыр силик айылҕа барахсан силигилии тыллан ситэри симэнээри турар үтүөкэн күннэригэр этиллибит «кыайыы» диэн тыл – дьикти кэрэ, ураты сонун, улуу өрөгөй тыла буолан иһиллибитэ… Кыайыы!!! Киһи: «Ама кырдьык дуо?!» – диэн чахчыта да итэҕэйиэ суоҕун курдуга…

      …Кыайыы буолбутун аан бастаан бырабылыанньа дьоно истибиттэрэ. Суотчут Тыккыр Маарыйа, Өксөөн, биригэдьиирдэртэн күннээҕи үлэ биригэдьиирэ Намыынап Хабырыыл бааллара үһү… Балаҕаччыга, кыайыы буолбутун истээт да, сэбиэт кэнсилээрийэтин үлэһитэ, сэрииттэн эрэмсэрэн эргиллибит, эдэр, сүүрбэччэлээх уол, Баһылаайап Бүөккэ сонно тута суос сатыы Айдаҥҥа кэлбит. Тоҕо аттамматаҕа эбитэ буолла. Тиэтэйбитин омунугар, тиритэн, даба ырбаахыта көхсүгэр сыстан туома ыгыллар буолуор диэри илийбит… Бэйэтэ да кыайыы үрдүк өрөгөйүн айхаллаабыттыы, сааскы күн сууйбукка дылы кыркаҕа да суох ып-ыраас халлаантан чэмэличчи тыган сирилэтэн түһэн сүрдээҕэ… Тиит мас сир уутун тото иһэн, өйдөөн көрдөххө, хайыы-сахха күөх мутукча төбөтө сэмээр быган эрэрэ, сир ийэ барахсан уһун уутун кэнниттэн уһуктан, сэгэччи сэргэхсийбит, сонурҕаабыт сып-сырдык кэрэ сэбэрэтинэн тулатын сэргэхтик көрүөлэнэн, кини эмиэ кыайыы күнэ үүммүтүттэн сүргэтэ сүүдүйэ көтөҕүллэн үөрэн-көтөн, өндөс гынан өрө чөрөйбүккэ дылыта… Кыайыы буолар сааһа, үтүө кэм кэлэрин кэрэһилээбиттии, эмиэ эрдэлээн кэлбитэ…

      Өксөөн, Баһылаайап Бүөккэттэн сонуну истээт да, аан бастаан ийэтигэр, биһиэхэ кэпсии охсоору дьиэ халҕанын эрчимнээхтик тэлэйэ тардан көтөн түспүтэ…

      Дьоммут түөрэ бары үлэлэригэр, эбэм биһикки сылгыһыттар аттарыгар түү сөрүө тигэ олорбуппут. Оҕолор баччаҕа балаҕан иһигэр бүгүөхтэрэ баара дуо, үгэстэринэн ханна эрэ элэс гыммыттар этэ.

      – Дьэ ийээ, кэтэһиилээх кэтэһиибит кэлэр кэмэ, күүтүүлээх күүтүүбүт үүнэр күнэ баар эбит… Кыайыы буолбут!.. Сибилигин Балаҕаччыттан Баһылаайап Бүөтүр уол кэлэн эттэ… Араадьыйанан бүтүн дойду үрдүнэн биллэрбиттэр… Лэбитээн субу-субу, үрүт-үөһэ биллэрэр үһү…

      – Ким диигиний тоом? – эбэм долгуйан, сэлии муоһа кырабыайкатынан баттаҕын кэтэҕин диэки ньалҕаарыччы тарааммахтыыр.

      – Лэбитээн!.. Лэбитээн!..

      – Били, сэрии сонуннарын куруук араадьыйанан кэпсиир киһи, – мин эбэбэр быһаара охсобун.

      Эмээхсин үрүт-үөһэ, сэмээр, симиктик:

      – Дьэ бэрт эбит доҕоттор… Дьэ бэрт эбит… Бу үөрүүнү… – диэмэхтиир.

      Төһө да эрдэттэн биллибитин иһин, күүппүт, кэтэспит дьон санаатыгар – кэмниэ-кэнэҕэс, хомнуо-хойут – кыайыы үүммүт күнэ, иһиллибит түгэнэ ураты долгутуулааҕа… Тылынан сатаан этиллибэт дьикти иэйии сүүрээнэ эккэр-хааҥҥар халыйа устан минньигэстик дьырылаан киирэргэ дылыта… Эмиэ да киһи ытыах, эмиэ да киһи үөрүөх дьикти туруга саба кууһан кэлэрэ… Ол тоҕотун киһи биир тылынан хайдах да кыайан силигин ситэрэн син биир кэпсиэ суох этэ…

      Эбэм биһикки итиччэ сонуну истэн баран сөрүө тигэ олоруохпут баара дуо, сээкэйбитин чөкө бэрийэн кээһэн баран, тугу гыныахпытын булбакка дьиэ иһигэр төттөрү-таары тэпсэҥэлэстибит… Бу кэмҥэ тастан Мытыйыс Маарыйата бэрт чэпчэкитик дугунан көтөн түстэ, кини кэнниттэн даҕаспытынан, Маҥан Халдьаайы хотонугар тарбыйах хааччаҕа оҥоро барбыт Кыра Баһылай киирдэ…

      – Өксөөн манна эбит!.. Иһиттэххит дии!.. Кыайыы буолбут!.. – Мытыйыс Маарыйата үөрбүтэ диибин диэн сүрдээх.

      – Истэн… истэн тоом, субу Өксөөнтөн… – эбэм ис киирбэхтик мичээрдии-мичээрдии кэм да кырабыайкатынан баттаҕын көннөстөр.

      – Эн кимтэн иһиттиҥ? – дьүөгэбиттэн ыйытабын.

      – Намыынап Хабырыылтан… Борускуоҕа киирэн аастым… Борускуо истээт да сонунун кэпсии Торооско сүүрдэ… – Маарыйа таска үлэлии сылдьан утаппыт ахан быһыылаах, остуолга турар түбэһиэх тимир куруусканы эһэ охсон ылан, ыаҕастаах умдаантан сомсон иҥсэлээхтик ыйырбахтыыр…

      Кыра Баһылай кыайыы сураҕын истэн кэмэ суох үөрбүтэ дьүһүнүгэр көстөр, ол эрэн тугу да элбэҕи саҥарбат, ибис-инчэҕэй буолбут өрбөх үтүлүгүн оһох ойоҕоһугар кирээдэҕэ куурда ыйыы-ыйыы:

      – Хотон далыгар хаптаһын суора туран кыргыттар сүүрэкэлэспиттэрин ыраахтан көрөн, туох ааттаах буоллулар диибин ээ. Дьиктиргээммин хаптаһыммын ситэри суорбакка кэллим, – диир.

      – Оттон кыайыы буолбутун хантан, кимтэн иһиттиҥ? – Маарыйа куруускалаах уутун эмискэ биир тыынынан иһэн тыын быһаҕаһа тыына-тыына Баһылайтан токкоолоһор.

      – Субу… Эйигиттэн…

      – Миигиттэн?!. Оттон оччоҕо тоҕо үөрбэккин?!. –