Dil hökmdarlığına səyahət. Elgüsel

>

      ELGÜSEL

      Dil hökmdarlığına səyahət

      I FƏSİL

      Odlar yurdu – Azərbaycan!

      Deyirlər, Yer planeti 4,6 milyard il bundan əvvəl yarananda xarici görünüşü indikinə heç oxşamırmış. Yerin yaranması haqqında müxtəlif əsatirlər, əfsanələr mövcuddur. Bizimsə ulu baba-nənələrimizdən eşitdiklərimiz fərqlidir. Dildən-dilə keçərək mənə danışılanları mən də sizə danışacağam.

      Yer üzü yaranandan hər tərəfdə sakitlik və sükut hökm sürürdü. Sonra səslər yarandı. Təbiət, canlılar, bir sözlə, zaman keçdikcə Yer yaşayış məskəni olaraq insanların da ümumi evinə çevrildi. Səslər insanlar arasında ilk ünsiyyət vasitəsi kimi yayıldı və bütün Yer üzünü bürüdü. Əl-qol hərəkətləri, müxtəlif işarələrlə də insanlar anlaşanda şifahi dil formalaşmağa başladı. İnsanlar şüurun köməyi ilə özlərini vəhşi heyvanlardan qoruyur, yaşamaq uğrunda mübarizə aparırdılar. İnsan övladı qarnını doyurmağa başladığı ilk andan rəqabət yarandı. Od əldə etməyi öyrəndiyi gündən onun olanı qorumaq, dəyər vermək hissləri formalaşdı. Əvvəllər səslə, işarələrlə bir-birini başa düşən insanlar indi qayalar, daşlar üzərində işarə və rəsmlər cızaraq fikirlərini yazı ilə göstərməyə çalışdılar.

      Beləcə, elə bir zaman yetişdi ki, müxtəlif dillər yarandığı vaxtda Azərbaycan torpaqlarının səltənətində bütün dillərin hökmdarı Dil məskən saldı. Təbiətinin gözəlliyinə və insanlarının çalışqanlığına heyran olan Dil bir gün bu torpaqlarda olan bütün səsləri hüzuruna toplayıb əmr etdi:

      – 40 gün sizə möhlət verirəm! Yer üzünü gəzib dolanın, 40-cı günün tamamında hüzurumda əmrə müntəzir olun, lakin eşidin və bilin! Bu qırx gün müddətində hər səs öz adını tapmalı və onu yazıda görünən etmək üçün işarələməlidir. Əmrimə tabe olmayanların boynu vurulacaq!

      Səslər təzim edib hökmdarın sarayını tərk etdilər. Bütün dünyanı gəzib-dolaşdılar. Hər bir səsi diqqətlə dinlədilər. Bəzi səslər asanlıqla tələffüz olunsalar da, bəziləri maneələrlə çətinliklə tələffüz olunurdu. On günün tamamında səslər iki hissəyə ayrıldılar. Asan və rəvan tələffüz olunan səslər sait, tələffüz zamanı maneə ilə üzləşən səslər samit səslər adlandırıldı. Sait səslər adlarını açıq-aydın eşidərək tapdılar. Hərəsinin səsinə uyğun öz adı oldu: [A]; [I]; [O]; [U]; [E]; [Ə]; [İ]; [Ö]; [Ü] – A; I; O; U; E; Ə; İ; Ö; Ü.

      Samitlərinsə işi bir az çətin idi. Onlar tələffüz zamanı müxtəlif səslərlə qarışıq səslənirdilər. Neçə gün səslər dincəlmədən, yuxu yatmadan əlləşdilər. 39-cu günün tamamında, axır ki, kar və cingiltili səslərə bölündüklərini anladılar. Tələffüz olunanda da bəzən küyə, bəzən cingiltili səsə çevrilə bildiklərini öyrəndilər…

      Vaxt çox az idi. Səslər gecəni səhərə kimi yatmadılar. Sübh açılanda Dil hökmdarının hüzuruna yollandılar. Təzim edib sıra ilə düzüldülər. Dünyadakı bütün səsləri yarandıqları andan tanıyan Dil hökmdarının baş vəziri Fonetika önə gəldi və səslərin adından danışmağa başladı:

      – Hökmdarım, ey dillərin bilicisi, uca taxt-tac sahibi, səslər əmrini yerinə yetirərək hüzuruna təşrif gətiriblər.

      Dil:

      – Buyursunlar, – dedi.

      Saitlər önə çıxıb baş əydilər:

      – Müdrik və qüdrətli hökmdar, dünyanın dörd bir tərəfini dolaşdıq. Azərbaycan torpaqlarının və burada yaşayan xalqın bütün xüsusiyyətlərini öyrəndik, tanıdıq. Bundan başqa, hər kəsi dinlədik, təbiətdəki bütün səslərə qulaq asdıq. Anladıq ki, tələffüz edilən zaman səslər iki yerə ayrılır. Saitlər və samitlər. Saitlər asanlıqla, heç bir maneəyə rast gəlmədən tələffüz olunsa da, samitlərdə bu fərqlidir. Tələffüz zamanı maneələrlə rastlaşırlar. Biz sait olaraq 9 səs olduq və yazıda da işarələrimiz səslərimiz kimi olacaq.

      Saitlər təzim edib yerlərinə çəkildilər.

      Samit səslər irəli gəlib baş əydilər:

      – Ədalətli və uzaqgörən hökmdarımız, dünyanı gəzib-dolaşdıq, Azərbaycan diyarını qarış-qarış addımladıq. Bəzən küydən, bəzən cingiltili səslərdən ibarət olduğumuzu anladıq. Dil hökmdarına məlum olmamış deyil ki, bəzi səsləri tələffüz edərkən səs telləri qeyri-fəal olur. Bu zaman səslər yalnız küydən yaranır. Bəzilərimizin yaranmasında isə səs telləri və ağızdakı küy də iştirak edir. Belə olduqda cingiltili samitlər yaranır. Hər birimizin adı, yazıda işarəsi artıq məlumdur. Lakin bir fərq var, o da indi söylədiklərimdə olacaq. – Dərindən nəfəs alıb sözünə davam etdi, – Biz samitlər cəmi 25 səsdən ibarətik. 14-müz cingiltili, 11-miz kar səslərik.

      Cingiltili: [b], [c], [d], [g], [j], [q], [l], [m], [n], [r], [v], [ğ], [y], [z]

      Kar: [p], [ç], [t], [x], [ş], [k], [k’], [f], [h], [x’], [s]

      Lakin birlikdə 25 samit səs olsaq da, yazıda 23 hərflə işarə oluna bildik. [X] və [K] hərfləri öz səslərindən başqa daha iki səsi məharətlə ifadə edə bilirlər. Bu səslər [x’] və [k’] səsləridir. [X] səsi həm [x], həm də [x’] – “iyh” səsini verir. [K] isə [ka] səsini verərək [k’] səsini də ifadə edir.

      Dil hökmdarı verdiyi əmrin yerinə yetirilməsindən çox razı qaldı. Ayağa qalxaraq bütün səslərin işarələrini tanıdı. Sonra yenə taxtına çıxıb danışmağa başladı:

      – Dünyanı dəfələrlə səyahətə çıxmışam. Azərbaycan qədər gözəl diyar görməmişəm. Dil hökmdarı olaraq sizə tapşırdığım vacib işin öhdəsindən məharətlə gəldiniz. Baş vəzirim Fonetika da sizdən yerdən göyə qədər razı qaldı. Bu gündən fərman imzalayıram. Heç kəs, “Eşitmədim, bilmədim, görmədim” – deməsin. Hamı bilsin və agah olsun. – Səsinin tonunu bir qədər də artıraraq əmiranə tərzdə sözlərinə davam etdi, – Dünya dilləri içində yeni bir dil yarandı. Odlar diyarında od kimi isti bir dil. Bu dilə hökmdarlığı özüm edəcəyəm. Sizi isə… ey səslər, bu gündən öz sadiq cəngavərlərim elan edirəm. 25 samit səs, 9 sait səs, 23 hərf və 9 hərf olaraq Dil hökmdarının əsgərlərisiniz. Vətəniniz Odlar yurdu, diliniz Azərbaycan dilidir. Qoy, bu dil, türk dilləri ailəsinin ən zəngin dilinə çevrilsin. Dünya durduqca mən hökmdar, Azərbaycan dili isə hökmran olsun! Yaşasın Dil hökmdarının qüdrətli ordusu!

      Əsas və köməkçi nitq hissələri

      Əsrlər keçmişdi. Azərbaycan diyarında 6 böyük şahlıq və onlara yaxın yerləşən kiçik ərazilər formalaşmışdı. Kiçik ərazilər şahlıqların əkin-biçin sahələri idi. Bu ərazilər də 6 şahlığın hamısına məxsus idi. Azərbaycanın idarəçisi və böyüyü – Dil bu barədə fərman vermiş, qanun imzalamışdı. 6 böyük şahlığın adı, bayraqları, hərəsinin kiçik ordusu və Dilin qayda-qanunlarına tabe olan ədalətli idarəetmə üsulları var idi. 5 köməkçi ərazi isə 6 şahlıqda yaşayan xalqların rifahına, sülh və əmin-amanlıqda yaşamasına xidmət edirdi.

      Ölkədə firavanlıq, bolluq hökm sürürdü. İstənilən şah icazə ilə bu ərazilərdə növbə ilə əkinçilik, maldarlıq işləri ilə məşğul olurdu. Şahlıqların adı bir-birindən fərqli və qəşəng idi. İsim, Sifət, Say, Əvəzlik, Feil və Zərf. Köməkçi ərazilər Qoşma, Bağlayıcı, Ədat, Modal sözlər, Nida. Bu adları şahlıqlara və köməkçi ərazilərə Dil – qocaman hökmdar özü vermişdi. 6 şahlığın sakininin hər il ölkədə keçirilən səsvermədə iştirak hüququ var idi. Onların şahlığında yaşayan hər insanın da öz adı, sözlərin isə leksik və qrammatik mənası olurdu. Bu sözlərin hər biri azad, müstəqil idi. Köməkçi ərazilərin isə qoruyucu sahibləri, sakinlərinin adları olsa da, onların azadlığı şahlardan asılı idi. Bu ərazilərdə yaşayan insanlar əkinçilik, maldarlıqla məşğul olur, şahlıqların əhalisinə kömək edir, onlardan asılı olurdular. Köməkçi ərazilərdəki bütün sözlərin yalnız qrammatik mənası var idi.