Həsən bəy Zərdabi xatirələrdə. Коллектив авторов

g>

      XATİRƏLƏRDƏ

      “Xatirə ədəbiyyatı” silsiləsindən 29-cu kitab

      MİLLİ İDEALA XİDMƏT ÖRNƏYİ

      Aləmi-islam bir qaranlıq içərisində qaldığı zaman bu adam əlinə məşəl alıb qaranlığı işıqlandırmağa çalışmışdır. O məşəl nə idi? Əvvəlinci mətbu kəlam idi.

      Əli bəy Hüseynzadə

      Qafqaz türklərinin Rusiya işğalı altına düşməsi sonrakı 1 əsrdə Azərbaycan dövlətçiliyinin bərpasını hədəfə alan milli idealın yaradılması və istiqlal məfkurəsinə çevrilməsi prosesini doğurmuşdur. Yeni tipli məktəbin, milli teatr və anadilli mətbuatın yaradılması bu təbii-tarixi prosesə yön və nizam verilməsində, milli kimliyə sahib çıxacaq ziyalılar nəsli yetişdirilməsində həlledici rol oynamışdır. Bu tarixi zərurətin gerçəkləşdirilməsi Mirzə Şəfi Vazehin, Abbasqulu ağa Bakıxanovun və Mirzə Fətəli Axundovun maarifçilik fəaliyyətindən qaynaqlanan milli idealı zehni-nəzəri çevrədən əməli-təcrübi məcraya yönəldən, həqiqi xalq xadimi kimi tarixi şəxsiyyətin yeni örnəyini yaradan Həsən bəy Məlikov Zərdabinin adı ilə bağlıdır.

      Həyatını, ikiyə bölünmüş Vətəninin quzeyində dövlətçiliyini itirmiş, yox olmağa məhkum edilmiş xalqının nicatı işinə həsr etmiş Zərdabinin əməlləri və zəngin zəka irsi sağlığında və ölümündən sonrakı bir əsrdən artıq müddətdə milli-mədəni geriliyin aradan qaldırılması və azərbaycançılıq məfkurəsinin istiqlal məramnaməsinə çevrilməsi işinə xidmət etmişdir. Həsən bəyin bənzərsiz həyatı və müqəddəs mübarizəsi isə zaman-zaman xalq işinə xidmətin mükəmməl timsalı olaraq qəbul edilmişdir.

      Çoxcəhətli fəaliyyəti, banisi olduğu elmi-mədəni çalışma yönləri ilə XIX əsrlə XX yüzillik arasında körpü yaratmış, sosial təkamülçü olmuş Zərdabi milli oyanış, demokratik təşəkkül və ümumi tərəqqi tariximizin öndəri, yeni ziyalılar nəslinin atası mərtəbəsinə yüksəlmişdir. Zəkası, qələmi və həyatda yaratdıqları ilə nadir irs qoyub getmiş Həsən bəy Zərdabi dövrünün əhatəli bioqrafiyasını yaratsa da, təəssüf ki, əhatəli xatirə yazmaması ilə mənalı ömür yolunun bir çox izlərini ötənlərin pərdəsi altında buraxıb getmişdir.

      Nə yaxşı ki, mədəni tariximizə ilk milli ziyalı ailəsi kimi düşmüş zərdabilər və doğmaları, Həsən bəyin yetirmələri və zərdabişünaslar zamanında Zərdabi xatirəsinə və irsinə istinadla bu pərdəni yırtaraq böyük xalq xadiminin əhatəli bioqrafiyasını yaratmış, fəaliyyətini dərindən tədqiq etmişlər. Həsən bəyin məktubları və bir sıra məqalələri də bioqrafik səciyyəsi ilə onun ömür yolunun ayrı-ayrı səhifələrinə işıq salır. Xatirələrdə, mətbuat səhifələrində, tarixi sənədlərdə, məqalə və elmi araşdırmalarda əksini tapmış bu materialları yeni əlifba ilə nəşr etmək, toplular halında oxuculara çatdırmaq çağdaş nəsilləri milli idealın formalaşması tarixi ilə tanış etmək baxımından gərəklidir.

      Zərdabinin öz millətinə xidmət nümunəsi ölümündən sonrakı illərdə milli-mədəni dairələrdə yüksək tutulsa da, təşviq olunsa da sovet zamanında hakim ideoloji tələblə Həsən bəyin ömür yolu və irsi “ifrat milliliyi” ilə təhlükəli sayılmış, qadağa və unutqanlıq çevrəsinə salınmışdır. Stalinizmin iflasından sonra milli varlığımıza bağlı ziyalılar (Heydər Hüseynov, Firidun Köçərli, Cəlal Məmmədov, Abbas Zamanov, Mirəli Axundov, Ziyəddin Göyüşov, Zaman Məmmədov, Şirməmməd Hüseynov, Vəli Məmmədov, İzzət Rüstəmov və s.) Zərdabinin həyat və fəaliyyətini müxtəlif yönlərdən öyrənməklə onun adını və irsini yenidən işığa çıxarmışlar.

      Həsən bəy Zərdabi şəxsiyyətinin nadir kimliyini sonrakı nəsillərə çatdırmaqda onun ailə üzvlərinin – həyat yoldaşı və silahdaşı Hənifə xanım Abayeva-Məlikovanın, qızı Qəribsoltan xanım Məlikovanın və kürəkəni, qızı Pərisoltan xanımın həyat yoldaşı Əlimərdan bəy Topçubaşovun xatirələri çox qiymətli mənbələrdir. Həsən bəyin bioqrafiyasını canlı şəhadətlə yaradan bu xatirələr rus dilində yazıldığından və diqqətdən kənarda qaldığından uzun illər geniş oxucu kütləsi onlardan istifadə edə bilməmişdir. Son illərdə Söz Azadlığını Müdafiə Fondunun dəstəyi ilə bu xatirələr və digər bioqrafik materiallar toplular şəklində çap olunmuşdur.

      Həsən bəyin doğum ili barədə müxtəlif tarixlərin mövcudluğu bu vaxtadək onun yubileylərinin keçirilməsinə mane olmuşdur. Ötən onilliklərdə 1837 və 1842-ci il tarixləri əsas götürülməklə elmi-mədəni dairələr 5-10 ildən bir Zərdabini yada salıb müxtəlif tədbirlər keçirsə də, bunlar rəsmi yubiley miqyası almamışdır. Nəhayət, bu il, mübahisəli sayılsa da, Həsən bəyin öz qələmindən çıxdığına görə əsaslı sayılmış 1842-ci il tarixini qəbul etməklə, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə milli teatrın və mətbuatın banisinin 170 illik yubileyinin ölkə miqyasında təntənəli surətdə qeyd olunması qərara alınmışdır.

      Yubiley tədbiri olaraq, Zərdabi barədə bioqrafik nəşr kimi çap olunan bu topluda əsas yeri Həsən bəyin ailə üzvlərinin xatirələri tutub. Bu xatirələrlə sıx bağlı olduğuna və onları tamamladığına görə H.Zərdabinin M.F.Axundovla məktublaşmaları, “Əkinçi”, “Kaspi” və “Həyat” qəzetlərində dərc olunmuş məfkurəvi və bioqrafik yüklü məqalələri toplunun əvvəlində yer alıb.

      Həsən bəy Zərdabinin istedadlı yetirmələrindən biri, ölümündən sonra onun ilk bioqrafı olmuş görkəmli pedaqoq-publisist Fərhad Ağazadə Şərqlinin 1925-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin 50 illik yubileyi münasibətilə yazdığı “Həsən bəy Məlikov-Zərdabinin tərcümeyi-halı” oçerki elmi-bioqrafik tutumuna görə kitabda geniş ön söz kimi nəzərdə tutulub.

      Böyük Həsən bəyin 1907-ci ildə ölümü və ümumxalq matəminə çevrilmiş dəfni barədə dövri mətbuatda çap olunmuş yazılar bioqrafik dəyərinə görə sonrakı bölmədə verilib. Tanınmış zərdabişünasların araşdırmalarının xronikal səhifələri kitaba salınmaqla görkəmli demokratın ömür yolu barədə təsəvvürləri dolğunlaşdırıb. Topluya Həsən bəy Zərdabi və ailəsi barədə əldə olan fotoşəkillər də daxil edilib.

      Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin nəşr etdirdiyi bu kitab materialların zənginliyi və gərəkliyi ilə bu vaxtadək Həsən bəy Zərdabi barədə buraxılmış bioqrafik kitablardan xeyli seçilir və ”milli ziyalılarımızın atası”nın yubileyinə dəyərli töhfədir.

      Tahir Aydınoğlu,

      Əməkdar jurnalist,

      Zərdabi və “Ali media” mükafatçısı

      HƏSƏN BƏY MƏLİKOV – ZƏRDABİNİN TƏRCÜMEYİ-HALI

      (“Əkinçi” qəzetəsinin əlliilliyi münasibətilə)

      XIX əsrdə Azərbaycan mədəni tərəqqisini öyrənmək üçün, şübhəsiz ki, Həsən bəy Məlikov Zərdabi və Mirzə Fətəli Axundovun gördükləri işlərdən başlamaq lazım gəlir.

      Mədəniyyət tariximizin səhifələrində bu iki nəfər – Həsən bəy və Mirzə Fətəli böyük bir mövqe tuturlar. Bunlar ictimai vəziyyətləri etibarilə xəlqdən pək uzaq – birinin bəy, digərinin molla oğlu olduqlarına baxmayaraq, xas sinifdən ayrılıb xəlqə qoşularaq onların imtiyazlı siniflərə qarşı apardıqları mübarizələrinə yardım etmələri şayani-diqqətdir. Azərbaycanda bu dövrdə ilk dəfə bu iki sima imtiyazlı siniflərə qarşı üsyan qaldırırlar. Zaman və vəziyyət etibarilə bunların gördükləri işlər nə qədər küçük olursa da olsun, fəqət atdıqları addımlarının əhəmiyyəti etibarilə fövqəladə deniləcək qadar böyük və qiymətlidirlər. Zira bu vəqtlərdə istibdad hökumətinin yürütdüyü siyasət əskiliyi müdafiə etmək, mövcud “ənənati” bütün “müqəddəsliyi” ilə saxlamaq və bununla da Azərbaycan türklərinin tərəqqiyə doğru olan hər dürlü təşəbbüslərini nəticəsiz buraxmaq idi. Bu səbəbdən dolayı idi ki, hökumət gənclərin ata-baba çürük etiqadlarına qarşı olan etirazlarına, onların məhkum sinif leyhinə fəaliyyət göstərmələrinə tamamilə zidd bulunurdu.

      Əsrlərdən bəri cahil mühit içərisində hər tərəfə rişə