Səməd Vurğun xatirələrdə. Коллектив авторов

Ədəbiyyatı” silsiləsindən 26-cı kitab

      Xoşbəxt elimin, yurdumun öz Vurğunuyam mən,

      Bundan da gözəl bir daha dövran ola bilməz.

      Bir rübabın hər telində yüz ahım var, amanım var,

      … Nə dövrana etibarım, nə insana gümanım var.

      Səməd Vurğun

      SƏMƏD VURĞUNUN XATİRƏLƏRDƏN

      GÖRÜNƏN ÖMRÜ…

      Şair və yazıçıların ikinci ömrü, məlumdur ki, ölümlərindən sonra başlayır: onlara ikinci ömrü bəxş edən – əbədiyyətə qovuşduran isə “rütbeyi-əqli” görünən əsərləri olur. Bu qanunauyğunluqdan, sayları az olsa da kənara çıxan, daha doğrusu, bu düstura yeni keyfiyyət, yeni rəng qatan müqtədir sənətkarlar da olur: yeni keyfiyyət dedikdə şəxsiyyətin yaradıcılığı tamamlamasını, şair və yazıçıları əsərləri ilə yanaşı, şəxsi, insani keyfiyyətlərinin, xeyirxah əməllərinin də yaşatmasını nəzərdə tuturuq. Bu parametrləri ilk növbədə Azərbaycanın ilk xalq şairi və ilk akademiklərindən biri, görkəmli dramaturq və səriştəli tərcüməçi, böyük şəxsiyyət və nüfuzlu ictimai xadim Səməd Vurğunun, sözün həqiqi və məcazi mənasında dastanlaşmış ömrü qapsadığını düşünürük. Bu, artıq yeni tipli şair modelidir və onun əvvəlki ənənəvi şair obrazlarından fərqi, özündə yüksək sənətkarlıqla yanaşı, şəxsi keyfiyyətləri – İNSANLIQ atributlarını da ehtiva etməsidir. Bizə məlum olduğuna görə, “şəxsiyyəti yaradıcılığını tamamlayan sənətkar“, yaxud, “əsərləri özünə çox oxşayan şair” və bunlara bənzər epitetlər də ilk dəfə və daha çox Səməd Vurğun haqqında işlədilmiş və işlədilməkdədir.

      Onu da diqqətə çatdıraq ki, S.Vurğuna qədər yazıçı və şairlərin şəxsiyyəti və şəxsi keyfiyyətləri ədəbiyyatşünaslığımızı bir o qədər də maraqlandırmamış, bədii yaradıcılıqda şəxsiyyətin rolu məsələsi də bir növ kölgədə qalmışdır. Mühit – müəllif – mətn tandemində müəllif şəxsiyyəti və ömrünün mətnin yaranmasındakı əhəmiyyəti kifayət qədər nəzərə alınmamışdır. Tədqiqatın bu aspekti də müasir şairlərdən ilk dəfə S.Vurğunla bağlı aparılan araşdırmalarda tətbiq edilmişdir.

      Adı milli poeziyamızın simvoluna çevrilmiş, ömürlüyü sonradan təkrarlanmayan yeni şair tipinin parametrlərini çevrələmiş və “möhürləmiş” Səməd Vurğun “…hər bir ailəyə atadan, anadan əziz bir insan kimi sevilən xoşbəxt sənətkar”(Mir Cəlal) olmuş və özündən sonra da, heç bir sənətkara nəsib olmayan tükənməz xalq sevgisini yadigar qoyub getmişdir.

      O illərin gəncləri Heydər Əliyevin də qeyd etdiyi kimi, Səməd Vurğunu sadəcə olaraq görməkdən özlərini xoşbəxt hesab etmişlər: “Biz özümüzü xoşbəxt hesab edirdik ki, Səməd Vurğunu haradasa gördük, dinlədik, eşitdik. Biz o illərdə bax, belə yaşamışdıq”…

      Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və elminin inkişafındakı əvəzsiz xidmətləri, yüksək ictimai nüfuzu, eləcə də fenomenal istedadı, bənzərsiz şəxsiyyəti, cəsarəti və xeyirxahlığı, xüsusilə də arxasızlara dayaq durması onu çox erkən məşhurlaşdırmış – mifləşdirmişdir. Amma, bütün miflərin təməlində gerçəklər dayandığı kimi, Vurğun haqqında yaranan miflər də gerçəyə – faktlara söykənir. Başqa sözlə bəzilərinin uydurduğunun əksinə olaraq, Səməd Vurğun sovet mifi yox, sənətinin və xeyirxah əməllərinin mifidir. Sanki, o, dünyaya hər kəs kimi bir yox, iki missiya yerinə yetirmək üçün gəlmişdi: şeir yazmaq və arxasızlara dayaq olmaq üçün.

      Zamanında gənclərin ədəbiyyata və elmə gəlməsinə yaşıl işığı S.Vurğun yandırmış, onların hər birinə bu böyük şəxsiyyətin xeyirxahlığından pay düşmüşdür. S.Vurğunla ünsiyyətdə olan əksər gənpc şair və yazıçılar, eləcə də elm sahəsində ilk addımlarını atanlar bu qayğıdan qədrşünaslıqla söz açmışlar.

      Səməd Vurğun ədəbiyyatımızda öz məktəbini yaratmış (N.Gəncəvi, M.Füzuli, M.P.Vaqif və M.Ə.Sabir kimi) az saylı, amma, çox qüdrətli sənətkarlardandır. Onunla eyni dövrdə yazıb-yaradan və ondan sonra ədəbiyyata gələn bütün istedadlı şairlər – Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Əli Kərim, Adil Babayev, Əliağa Kürçaylı, Hüseyn Arif, Hüseyn Kürdoğlu, Xəlil Rza Ulutürk, Tofiq Bayram, Qabil, Məstan Günər, Nəbi Xəzri, Balaş Azəroğlu, Məmməd Aslan, İ.İsmayılzadə, Zəlimxan Yaqub, Oqtay Rza, Nəriman Həsənzadə və bir çox başqa sənətkarlar S.Vurğunun poetik məktəbinin davamçıları olduqlarını, ondan öyrəndiklərini və onu özlərinə ustad bildiklərini fəxarətlə dilə gətirmişlər.

      S.Vurğunu özünə ustad bilən və özünü “onun borclusu” hesab edən B. Vahabzadə şairin nəfəsini “əcdad nəfəsi”nə bərabər tutmuş M. Araz “Vurğun sənətinin bünövrə daşının inam və cəsarətdən yoğrulduğunu” vurğulamış, X. Rza S.Vurğunu “milli sərvətimiz, Vətənin özü”, N. Xəzri “müasir poeziyanın təmiz, pak vicdanı”, T. Bayram “istedadlı gənclərin mənəvi atası”, H.Kürdoğlu “şeirimizin Şahdağı”, M.Aslan “çağdaş poeziyamızın rəngi”, N. Həsənzadə “Epoxanın poetik tərcümeyi-halı”, Qabil gənc şairləri “Səməd Vurğunun mənəvi övladları, həyata keçmiş arzuları, canlı əsərləri” adlandırmş, O. Rza “yazmağı ondan öyrəndiyini, ustadın indiki şairlərə də bələdçilik etdiyini” dilə gətirmiş, Ə.Kürçaylı isə ədəbi nəslinin taleyində S.Vurğunun müstəsna xidmətlərini bu şəkildə yekunlaşdırmışdır: “Bizim böyük ədəbi nəsil ki yetişir, bunların hamısının başında S. Vurğunun əlinin istisi var… S. Vurğun bizim mənəvi atamızdır. Bizim başımıza əl çəkib, bizi pərvazlandıran, xüsusilə bizim nəsli gətirib ortaya çıxardan, ərsəyə çatdıran Səməd Vurğun olubdur”.

      Ədəbiyyata bir qədər sonra gələn şairlərimiz də S.Vurğun yaradıcılığı və şəxsiyyətinə ehtiramla yanaşmış, böyük önəm vermişlər. Belə ki, Ramiz Rövşən şairin əsərlərində “milli ruhun və azərbaycançılıq hissinin yüksək olduğunu” xüsusi vurğulamış, Zəlimxan Yaqub S.Vurğunu “Azərbaycan xalqı və ədəbiyyatının başucalığı, dilimizin memarı” adlandırmış, Vaqif Bayatlı isə “Bir dəfə “Azərbaycan” demək – Azərbaycan, iki dəfə “Azərbaycan” demək isə – Səməd Vurğun deməkdir” – kimi obrazlı ifadəsi ilə ustad şairlə Ana Vətəni eyni zirvədə görmüşdür.

      Azərbaycan şairləri ilə yanaşı, o vaxtkı İttifaqa daxil olan qeyri millətlərin A.Fadeyev, K.Simonov, N.Tixonov, M.Şoloxov, P.Antakolski, A.Adalis, G.Leonidze, K.Kaladze, İ.Selvinski, B.Oleynik, M.Rılski, M.Tank, Y.Bukov…kimi ən nüfuzlu şair və yazıçıları, tərcüməçiləri, alimləri də S.Vurğunun yaradıcılığı və şəxsiyyətini yüksək dəyərləndirmiş, onunla dost olmaqlarından qürurlanmışlar.

      Orta Asiya, eləcə də Şimali Qafqaz şair və yazıçılarının (Q.Qulam, Zülfiyyə, A.Əlimcanov, B.Kerbabayev, Q.Seyitliyev, M.Kərim, D.Kukildinov, R.Həmzətov və b.) S.Vurğuna məxsusi münasibətləri olmuşdur: onlar ustad şairə müsəlman-türk təəssübkeşliyindən qaynaqlanan məhrəm münasibət nümayiş etdirməklə yanaşı, ona inam – güvənc yeri kimi də baxıb, arxalanmış, özlərininki bilmişlər. Çıxışlarında azərbaycanlıların Nəvaini də Nizami kimi öz şairləri hesab etdiklərini xüsusi vurğulayan, tatar şairi Musa Cəlili Azərbaycan xalqının da qəhrəmanı adlandırıb ona şeir həsr edən S.Vurğun da, təbii ki, onların etimadını daim doğrultmuşdur.

      Rəsul Həmzətov “Azərbaycan xalqının mərdlik pasportu” adlandırdığı S.Vurğundan çox şeylər öyrəndiyini, bununla yanaşı, gənclik illərində aşıq şeirini düzgün dəyərləndirmədiyinə görə ustadından bir “qulaqburması” aldığını da xatırlamış və ustadına haqq qazandırmışdır. S.Vurğunun Bakıda 90 illik yubileyində çıxışı zamanı sovet imperiyasının dağıldığını, dostu Səməd Vurğunun “poeziyadakı imperiyasının isə dağılmadığını və heç vaxt dağılmayacağını” diqqətə çatdırmışdır.

      Şairin şöhrəti o vaxtkı İttifaqla da məhdudlaşmamış, sərhədləri aşıb, daha geniş ərazilərə yayılmış, onu Hindistan, Çin, Monqolustan, İngiltərə, Almaniya, Fransa, Polşa, Yuqoslaviya, Bolqarıstan, Türkiyə, İran, İrak və b. ölkələrdə də tanımış və sevmişlər. O, Vətənin vizit vərəqinə çevrilmiş, Azərbaycanı S.Vurğuna görə tanımışlar.

      S.Vurğunun