Belə gəlmiş, belə getməz. Азиз Несин

ş, belə getməz

      © "XAN" nəşriyyatı / Bakı / 2022 / 216 səh

      Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi

* * *

      Bioqrafiya

      1995-ci il 6 iyulda vəfat etmiş Əziz Nesinin cənazəsi, öz istəyinə uyğun olaraq, dini mərasim keçirilmədən və məzardaşı qoyulmadan Nesin Vəqfinin həyətində dəfn edilmişdir.

      Əziz Nesin 1915-ci il dekabrın 20-də Heybəliadada, özünün dediyi kimi, "Çanaqqala müharibəsinin ən təlaşlı dövründə" kasıb bir ailədə dünyaya gəlmiş, ona Məhmət Nüsrət adı verilmişdir.

      Əziz Nesin (1917–1918) üç yaşında vəfat edəcək bacısı ilə birlikdə.

      5 yaşında məhəllə məktəbinə yazdırılır, amma məktəb çox uzaqda olduğu üçün təxminən bir ildən sonra oradan çıxmağa məcbur olur. Eyni zamanda, atasının yaxını olan ziyalı və mütərəqqi adam – Qalib əmisindən xeyli şey öyrənir. Nesini 1925-ci ilə qədər ibtidai məktəbə rəsmi şəkildə yazdırmırlar.

      Bir qədər sonra – 10 yaşında o, imtahan verərək məktəbə üçüncü sinifdən başlayır. Ailəsi Heybəliadaya köçdükdən sonra təhsilini "Darüşşəfəqə"də davam etdirir. Elə həmin dövrdə anası vərəmə tutulur.

      1927-ci il sentyabrın 15-də Nesin 12 yaşında ikən anasını (26) itirir. Həmin vaxt Əziz Nesin (Məhməd Nüsrət) "Darüşşəfəqə"də ibtidai məktəbin beşinci sinfində oxuyurdu. ("Darüşşəfəqə"də atası olmayan uşaqlar təhsil alırdılar. Əziz Nesinin atası sağ olduğu üçün özünü günahkar hesab edərək bir qədər sonra məktəbdən qaçacaq və bir daha geri dönməyəcəkdir.)

      Çox sevdiyi atası Əbdüləziz əfəndi ilə birlikdə (1954–1956). O zamanlar qadınların şəkil çəkdirməsi günah sayıldığı üçün anasının heç bir fotoşəkli yoxdur.

      Ailənin dolanışığına kömək etmək üçün anası əsgərlərə alt paltarı tikirdi. Onun işlətdiyi tikiş maşını yadigar qalır və hazırda Nesin Vəqfi Muzeyində saxlanılır.

      1928-ci ildə Nesin “Vəfa” orta məktəbinə getməyə başlayır, lakin dərsləri ötürdüyü üçün sinifdə qalır. Həmin ilin yayında ailəsi İstanbula köçür. Nesin Davudpaşa orta məktəbinə qəbul olunur və uşaqlar içərisində sinif əlaçısı kimi seçilir.

      Daha sonra yeddinci sinifdə (1930) o, Çəngəlköy Hərbi məktəbinə gedir. Tam orta təhsilini Qülləli Hərbi Liseyində alır (1932–1935). Bu illərdə dərslərində çox uğur qazanır.

      Cağaloğlu Vəfa orta məktəbi (1928).

      Davudpaşa orta məktəbi (1929).

      Qülləli illəri (1930–1933). Əziz Nesin ən öndə oturub.

      Ankara Hərb Məktəbi (1937).

      Hərbi Liseydən sonra o, Hərb Məktəbinə gedir. Lakin burada ona dərs deyən müəllimlər üzündən əvvəllər hörmət edib ideallaşdırdığı müəllimlik peşəsindən soyuyacaqdır.

      Əziz Nesin müəlliminin solunda, ön tərəfdədir. Qülləli Hərbi Liseyi (1933).

      Hərb Məktəbini 1937-ci ildə bitirən Nesin zabit olur. İkiillik peşə təhsili üçün Maçka Hərbi Fənn Təlim orta məktəbinə gedir. Eyni zamanda həm İstanbul İncəsənət Akademiyasının Şərq bəzək fakültəsinin tələbəsi olur, digər tərəfdən isə çoxdan maraq duyduğu rəssamlıqla məşğul olmağa başlayır.

      Əziz Nesinin 1937-ci ildə Akademiyada tələbə olduğu vaxt çəkdiyi bir model eskizi.

      Maçka Fənn Təlim məktəbini bitirdikdən sonra antimilitarist ruhlu olmasına baxmayaraq, səkkiz il zabit kimi qulluq edir. Bu dövrdə xeyli sayda əsgər yetişdirir, gəldikləri ilk gündən tərxis olunana qədər onlarda baş verən müsbət dəyişikliklər Nesinə böyük sevinc hissi yaşadır.

      1938-ci ildə ilk həyat yoldaşı olacaq Vedia xanımla nişanlanır.

      1940-cı ildə orduya məxsus olan və zəlzələ zamanı dağılmış silah-sursat anbarını boşaltmaq əmri alır; bomba partlaması nəticəsində yaralanır. Sağaldıqdan sonra Qarsa təyin edilir. Eyni ildə, dekabrın 16-da ilk qızı Oya dünyaya gəlir.

      1941-ci ildə "Salxım üzüm" adlı ilk hekayəsi "7 gün" dərgisində dərc olunur. Əziz Nesinin ilk yaradıcılıq nümunələri daha çox avtobioqrafik xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir.

      Hərbdən getdikdən sonra (1944).

      1942-ci il dekabrın 21-də ikinci övladı Atəş doğulur.

      1944-cü ildə qulluq etməkdən bezdiyi hərb sahəsində ondan olunan bir şikayət nəticəsində cəzalandırılır. Özünü heç bir şəkildə müdafiə etmir və ordudan kənarlaşdırılır. Ona haqlı olaraq kəsilən pensiyadan imtina edir.

      1944-cü ildə ilk dəfə babasının adını təxəllüs olaraq götürür (Əziz Nesin) və həmin il "Millət" dərgisində dərc olunan "Dost xətri" hekayəsi bu imza ilə yayımlanır.

      1945-ci ildə "Qaragöz" və "Yeddi gün" jurnallarında redaktor və yazar olaraq çalışmağa və peşəkar şəkildə yazıçılığa başlayır. Həmin ildə "Tan" qəzetində köşə yazıları yazır. Müstəqil şəkildə çap edilmiş ilk əsəri on altı səhifəlik "Partiya qurmaq və partiyanı vurmaq" olmuşdur. Bunlardan sonra "Şənbə" adlı həftəlik sənət dərgisi çıxarmağa başlayır. Jurnalın cəmi səkkiz sayı çıxır. Dekabrın 4-də isə "Tan" qəzetinin bağlanması ilə işini itirir və "Yeddi gün" jurnalındakı işindən çıxarılır.

      Bundan sonra Əziz Nesinin çətin günləri başlayır.

      Birinci həyat yoldaşı Vedia xanım və qızları Oya ilə birlikdə (1945).

      1946-cı ildə dostu Əsəd Adil Müstəcəblinin qurduğu Türkiyə Sosialist Partiyasına üzv olur, amma iki ay sonra partiyadan çıxır. Yeri gəlmişkən, Nesin Müstəcəblinin çıxardığı "Gerçək" qəzetində katib və köşə yazarı olaraq da işləyirdi.

      "Markopaşa" qəzetinin ilk nömrəsi (1946).

      Amma bu qəzet də iyirmi beş sayı çıxdıqdan sonra bağlanır. Bir neçə dərgi və qəzetdən sonra Nesin Səbahəddin Əli, Rüfət İlqaz və karikaturaçı Mim Uykusuz ilə birlikdə həftəlik "Markopaşa" adlı satirik qəzet çıxarmağa başlayır. Tez-tez bağlanmasına və təhdid olunmalarına baxmayaraq, "Markopaşa"nın tirajı yetmiş minə çatmışdı. Amma o da dekabrın 16-da Əziz Nesinlə birlikdə xeyli insanın həbs olunaraq işgəncəyə məruz qalacağı "Böyük həbslər" nəticəsində bağlanan qəzetlərdən biri oldu.

      “Gerçək" qəzeti (1946).

      1947-ci ildə Nesin azadlığa buraxılır. 6 yanvar tarixində "Markopaşa" yenidən çap olunmağa başlayır.

      Əziz Nesin Trumen doktrinasına qarşı yazdığı "Haraya gedirik" adlı məqalə səbəbilə yenidən həbs olunur və on ay ağır şəraitdə saxlanılır. Sonra dörd ay yarımlıq sürgünə məhkum olunur (1948-ci ildə təxliyə olunaraq Bursaya sürgünə yollandığı il həbsxanadan gizlincə çıxarılan yazılar yazmağa davam edəcəkdi). Bağlanan "Markopaşa"nın yerinə sentyabrda "Məlumpaşa" qəzeti buraxılmağa başlayır.

      1948-ci ildə təxliyə olunduqdan sonra sürgünə yollandığı Bursada dolanışığı çox ağır olur.

      Üsküdar Paşaqapısı Həbsxanasında Məhmət Əli Aybarla (1951).

      Həyat