Баай барыылаах Байанайдан. Андрей Яковлев

көмүрүөтэ элбэх буоллаҕына уулаах, ардахтаах сайыны кэтэһэҕин.

      II. Байанай бэлэҕэ

      Сонор аартыга

      Кэтэспит күһүммүт син тиийэн кэлбитэ эрээри, киһи хайдах да көмүс күһүн дуйун аннынан сылдьабын диэҕин тыла тахсыбат курдук, сайыҥҥылыы күннэр бэрт уһуннук сатыылаабыттара. Хатыҥнар саһарбыт сэбирдэхтэрэ, тиит мас мутукчата түспэккэ тыаһы-ууһу, сыты-сымары эркин курдук хаххалыы турбуттара. Тарыҥнар, маардар тоҥмокколор кута курдук кутаҥнаһан, тыынар тыыннааҕы аһардыбаттыы быһыттаан сыппыттара. Ол эрэн төһө да дьыл хойутаабытын үрдүнэн, булчуттар болдьоспут «тоҥус болдьоҕунан» бултуур ыырдарыгар тахсаллар.

      Эр киһи барахсан, маннык түгэҥҥэ түмүгэ хаһан да көстүбэт дьиэ үлэтиттэн босхоломмут үөрүүтүттэн, булт абылаҥнаах соноругар курдаттыы тартарар соргутуттан, доҕотторун кытта көрсүбүт балысханнаах түгэниттэн, туттардыын-хаптардыын, саҥалыын-иҥэлиин уларыйар, сүөм үрдээн, өйө-санаата эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэр уолан курдук ис-иһиттэн кыдьыктанан уһуктар.

      Булт ыыра төһөнөн кэҥиир да, оччонон айаныҥ эрэйдээх эндирэ элбиир. Ол эрээри булчут киһи бултуур ыырыгар тиийэ охсоору сэттэ моһолу туораан, сылайарын-элэйэрин аахсыбакка, айаҥҥа, булка көрсүбүт ороскуотун аахпакка, биир бэргэн, хатыламмат ытыыны оҥороору ханна-ханна тиийбэтэҕэй, туохха-туохха түбэспэтэҕэй?

      Биһиги эмиэ биир итинник күн үҥэр-сүктэр Аар Тойоммут көҥүлүнэн, Аан Алахчын Хотун көмөтүнэн, Барыылаах Баай Байанай кырдьаҕас кэһиитинэн, Бырдьа Бытык – Хатан Тэмиэрийэ холумтанынан баай хара тыабыт хоннохторун арыйаммыт, уостан бараммат уулардаах үрэхтэрбит систэрин сыыйаары, саныыр-саныыр сирдэрбитин өҥөйтөлөөн көрөөрүбүт бултуур ыырбытыгар кэлбиппит.

      Олохтоммут үгэс быһыытынан, бастакы үүтээҥҥэ бары кэлэн уот оттон, ас кээһэн, күөс буһарынан, кэргэттэрбит астаабыт ыһык астарынан сандалыбытын хоточчу ууран баран, налыйан олороммут аһаатыбыт. Баай хара тыабыт хоннохторунан сылдьан ким хайдах бултаабытын кэпсиирин болҕойон истэ олорон, онно эмиэ кыттыыны бииргэ ылбыт курдук сананан, үөрэн мичиҥнэһэбит.

      Булчут ыыра

      Сүбэ быһыытынан, икки бөлөххө араҕыстыбыт. Итинник быһаарыныы төрүөтэ судургу. Бастакытынан, бары биир үүтээҥҥэ батан хоммоппут. Иккиһинэн, бултуур ыыры кэҥэтээри, кыыллар ыырдарын кылгас кэм иһинэн сөпкө быһаарар сыалтан.

      Бастакы бөлөхтөр – полковойдар. Иккистэр – куочуктар.

      Полковойдар – сир быта дьон. Кинилэр бултуохтаах сирдэрбитинэн, урукку өттүгэр курдарыта түһүтэлээн, бу эргин баар тукулааннары, маардары, тарыҥнары барыларын биэс тарбахтарын курдук билбит дьон. Аҥаардас Сэмэҥкэ-Полковой бу дойдуга биһигин ыйаабыт киһи. Оттон Битээлий үчүгэй «дьы-пы-с» курдук көнө «сүнньүлээх». Кини хайысхатын сөпкө тутарынан, хайдахтаах да балаһыанньаҕа эрийэ-буруйа хаампакка тиийиэхтээх сиригэр ыппыт охтуу тиийэр киһи.

      Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, маннык буолбуттаах. Биирдэ уолаттар лаабыс оҥороннор хараҥаҕа ылларбыттар. Сиргэ хонуохтарын таҥастара чараас уонна ыһыктара суох. Массыыналара буоллаҕына лаабыстаах сирдэриттэн икки көстөөх сиргэ бэс ойуур быыһыгар хаалбыт. Сис