Дьикти түбэлтэ. Василий Охлопков

а симиллэн кыараҕастык олороллор. Аҕалара бэс ыйыгар бастакы хомуурга түбэһэн, сэриигэ барбыта сылтан ордон эрэр. Суруйбатаҕа ыраатта, икки эрэ суруга кэлбитэ. Билигин бу ыал тутаах киһитэ уон икки саастаах Миитээ кыһалҕаны барытын бэйэтин дьарамай санныгар сүгэн, үс кыра балтын уонна ийэтин иннигэр эппиэтинэстээҕин үчүгэйдик өйдүүр.

      Дьиҥэ, муҥха саҕаланна да балык олох суох. Аттынааҕы ыаллар бэҕэһээ эбэҕэ киирбит сурахтара иһиллибитэ эрээри, тоҕо эрэ биллибэтилэр: балык туппуттара буоллар хайаан да бэрсиэ этилэр.

      Көмүлүөктэрин уота аат эрэ харата сыыгынаан ылар, хардаҕастара эмиэ бүттэ. Бэҕэһээҥҥиттэн оронноруттан турбакка токуһан сыталлар. Хайдах эмэ туран, мас киллэрэн оһох оттубут киһи. Аҕата Уйбаан сэриигэ барарыгар ботуоҥкатын тутан туран: «Дьоҥҥун көрөөр-истээр, билигин кинилэр иннилэрин туһугар эн эппиэттээх хаалаҕын», – диэн эппитэ. «Хайдах гынарым буолла?» диэн толкуйдуу сытан, эмискэ уол өйүгэр саҥа санаа кылам гына түһэр: «Арба да, биһиэхэ учууталбыт Анастасия Ивановна саха советскай литературатын төрүттээччи П.А. Ойуунускай «Оҕо куйуурдуу турара» диэн кэпсээнин ааспыт нэдиэлэҕэ аахпыта. Ойуунускай аатырбыт олоҥхоһут, остуоруйаһыт, суруйааччы. Төрөөбүт дойдута Таатта. Үөрэххэ наһаа баҕалаах буолан, сороҕор куйуурдаан аһыыра үһү. «Оҕо куйуурдуу турара» диэн кэпсээнин бэйэтин эрэйдээх оҕо сааһыттан суруйбут. Мин да куйуурдаатахпына тугуй? Ойуунускай эмиэ мин сааспар куйуурдаан үөрэхтэммит, тыыннаах хаалбыт. Онтон мин… куйуурдаан дьоммун, бэйэбин быыһыахпын сөп эбит. Учууталбыт «ас суох, күүс-сэниэ баранна, онон айаххытын булунарга бэйэҕит кыһаллыҥ» диэхтээбитэ ээ. Күөлгэ киириэххэ… Дьоммун быыһыахха…»

      Миитээ эрэйдээх таҥнан хачыгырыйда.

      – Хайа, һыллы, ханна бардыҥ? Оһоххор хардаҕаста бырах эрэ. Хайдах эмэ гынан туран, үлэлии барыам этэ, кэтэстэхтэрэ. Балтыларгын көрөөр эрэ, – диэн ийэтэ иһиллэр-иһиллибэттик иһин түгэҕэр саҥарда. Миитээ аҕыйах хардаҕаһы оһоҕор быраҕаат, Хабырыыстаахха начаас элээрдэн тиийэр бэйэтэ бүгүн өр да хаамта. Куйуур уларыста. Оҕонньор кырдьан, муҥхаҕа кыайан сылдьыбат, хата, ол оннугар куйуурдаан дьонун абыраата, элбэх балыкка тигистэҕинэ, чугас ыалларыгар мэлдьи бэрсээччи.

      – Дьонуҥ хайдахтарый? – диэн Хабырыыс сэрэммиттии ыйытта.

      – Сыталлар, – уол хараҕын уутун кистээн, дьиэ үрдүн одууласта.

      – Эмээхсин, балык ордубут буоллаҕына, биэр эрэ…

      Балаайа эмээхсин аҕыйах балыгы туос ыаҕайаҕа биэрбитигэр махтанаат, таһырдьаны былдьаста. Илии тутуурдаах, өттүк харалаах төннөн иһэриттэн ордук долгуйда. Дьиэтигэр тиийэн, балыгын хостообутугар, балтылара үөрэн сэргэхсийэ түстүлэр, тута ып-ыраастык сиэн кэбистилэр.

      Миитээ күөлгэ киирэн, Хабырыыс ыйбыт сиринэн ойбон алларан турдаҕына, эмискэ икки улахан собо төлө тэптэ… Уол үөрүүтүттэн сирэйэ сырдаата, куйуурун быдан сэниэлээхтик эргитэн барда. «Оҕо куйуурдуу турара» кэпсээҥҥэ уол тугу гынар этэй? диэн толкуйдуур. «Эбэттэн көрдөһөр этэ» диэн өйдүү биэрэн, бэйэтэ хайдах сатыырынан көрдөһөргө быһаарынар: «Эбэккэм, балыкта үтэлээ… Аҕам Ийэ дойдутун көмүскүү сэриигэ барбыта. Үс балтыларбын, ийэбин мин көрө хаалбытым. Ас бүтэн, дьон сутаан, киһи бөҕө суох буолан эрэр… Эбэккэм, элбэҕи көрдөспөппүн, биһиэхэ күн ахсын биэс балыкта бэрис. Оччоҕо эрэ күн сиригэр тыыннаах хаалыах курдукпут. Биһигини аһын даа… Ийэм биһикки холкуос сүөһүтүн көрөн-истэн сылы таһаарыахпыт этэ. Онтон балтыларым үөрэхтээх дьон буолан, Сахабыт сирин ааттатар дьон буолуохтара. Үөрэхтээх, үлэһит дьон буоллахпытына, эйигин араҥаччылыахпыт, үтүөҕүн өйдүөхпүт. Эбэккэм, үтэлээ… өрүһүй! Сэниэ ыллахпытына, хара тыабар тахсан хапкааммын, туһахпын көрүөм. Баҕар, байанайым тугу эмэ бэрсибитэ буолуо… Эбэккэ-эм!» – иһин түгэҕэр ботугуруу-ботугуруу уол куйуурун ылан көрбүтэ туох да суох. Миитээ хомойдо, ытыы сыыста. Куйуурун иккиһин түһэрэн, байааттаҥныы турда. Куртаҕа курулаата, сүрэҕэ өлөхсүйдэ, иэдэһинэн көмүскэтин уута тохтоло суох сүүрдэ. Хараҕын симтэҕинэ, ороҥҥо нукаай курдук сытар үстээх балта көстөр курдук. «Сатаан көрдөспөтүм быһыылаах» диэн хат Эбэтиттэн көрдөстө: «Эбэккэм, көрдөһөр күттүөннээх, ааттаһар ахсааннаах. Сэрии бүтэн, аҕам кэллэҕинэ, киһи-хара буоллахпына, Сахам сирэ чэчирии сайдарыгар туруулаһан үлэлиэм, үөрэниэм. Оҕоҕун аһын… Балтыларбын аһын… Эбэккэм, көмөлөс!»

      Миитээ балыктан мэлийбит курдук санаан, ис-иһиттэн тоҥон, титирээн барбыта, ол да буоллар, куйуурун ылан көрбүтэ… арай… уонча балык киирбит! Үөрүүтүттэн бэл саҥа таһааран саһыгыраччы күллэ!

      Уол түргэн үлүгэрдик хомуна охсоот, дьиэтигэр ыстаммыта. Ааны аһарын кытта ийэтэ уонна балтылара утары сүүрэн кэлэн, Миитээ илии тутуурдаах кэлбититтэн ордук үөрэн, харахтара чаҕылыһа түспүттэрэ. Ийэтэ тута астаабытынан барбыта. Ити кэмҥэ Хабырыыс оҕонньор киирэн, куйуурун букатынныы биэрэрин туһунан этэн, Миитээ ийэтинээн оҕонньорго хайдах махтаныахтарын билбэтэхтэрэ. Ол киэһэ бары минньигэстик да утуйбуттара. Олоххо эрэл өссө күүһүрбүтэ.

      Ити курдук, Миитээ уол куйуурдаан, күөгүлээн, туһахтаан дьонун аһаппыта. П.А. Ойуунускай «Оҕо куйуурдуу турара» кэпсээниттэн Миитээ өй-санаа ылан, дьонун өлөр өлүүттэн быыһаабыта. Итини учуутала Анастасия Ивановна истэн, долгуйа үөрбүтэ.

      – Улуу киһи, убайбыт Былатыан Ойуунускай төһө да билигин