Саха фольклора. Группа авторов

руйатыттан киирии сабыдыал эмиэ баар. Остуоруйа курдук умсулҕаннаах, абылаҥнаах жанры оҕону, ыччаты иитиигэ, үөрэтиигэ, сайыннарыыга дьиэ кэргэҥҥэ, уһуйааҥҥа, оскуолаҕа киэҥник туһанаргытыгар сүбэлиибин.

      Чабырҕах – биһиги омукпут биир ураты тылынан уус-уран айымньыта. Билиҥҥи саха киһитэ ылбычча өйдөөбөт тыла-өһө быдан былыргыттан ситимнээх уонна дириҥ силистээх. Манна саха мындыр өйө, ис санаата, былыргы тыл уустук уратыта элбэх бэлиэ быыһыгар саталлаахтык кистэммит, кэнэҕэһин ол кистэлэҥи кэнчээри ыччат арыйыаҕа, өбүгэтин ситимин тутуоҕа. Кэлиҥҥи кэмҥэ ыччат аныгы, ол эбэтэр өйдөнүмтүө тыллаах-өстөөх, хоһооннуҥу киэптээх чабырҕаҕы сэргиир уонна толорор буолан эрэрин бэлиэтиибин.

      Саха киһитэ алгыһы үйэлээх үгэһин, сиэрин-туомун кытта ситимнээн өйдүүр. Кини алгыһы ыһыахха Үрдүк Айыыларга, иччилэргэ, аллараа дойду ааттаахтарыгар сүгүрүйэригэр, олох-дьаһах үгэстэригэр, ол иһигэр ойуун кыырыытыгар эмиэ, туттар. Жанр сүрүн анала дьон-сэргэ сырдыкка, кэрэҕэ, ырааска дьулуһарыгар туһулуура буолар. Маны таһынан саха омук үйэлэргэ муспут билиитин, үөрэҕин уонна үөрүйэҕин көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдиигэ сүдү суолталаах.

      Ханнык баҕарар омук олоҕун-дьаһаҕын, билбит-көрбүт кистэлэҥ билиитин уус-уран тылынан кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдэргэ дьулуһара. Ол норуокка кэпсээн, сэһэн, үһүйээн, онтон номох буолан үйэттэн үйэҕэ салҕанан бара турара. Хомуурунньукка киирбит үһүйээн, номох холобурдарын ааҕыахха, үөрэтиэххэ, чинчийэр үлэҕэ туттуохха сөп.

      Кинигэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар туһуламмыт, онон ким баҕарар ааҕарыгар судургу, өйдөнүмтүө буоллун диэн сорох эргэрбит тыллар, этии тутуллара эрэдээксийэлэнэн бэриллибиттэр. Түмүктээн эттэххэ, оҕо-ыччат дьоҥҥо, төрөппүккэ, иитээччигэ, учууталга, чинчийээччигэ, фольклору сэргээччигэ олус туһалаах хомуурунньук бэлэмнэммит.

Людмила Степановна Ефимова,филология билимин дуоктара,М.К. Аммосов аат. ХИФУ култуура үөрэҕинхаапыдыратын сэбиэдиссэйэ

      Айылҕа

      Аан дойду атыыра кистиир үhү, улуу дойду oҕyha мөҥүрүүр үhү. (Этиҥ)

      Айаҕын аттаҕына уот күндээрэр, тииһин хабырыннаҕына – таас хайалар дэлбэритэ бараллар үһү. (Этиҥ, чаҕылҕан)

      Айыы уола көмүс курунан далбаатыыр үhү. (Чаҕылҕан)

      Ардах кэнниттэн алаарар баар үһү. (Кустук)

      Атаҕа суох да сүүрэр. (Өрүс устара)

      Байҕал балыга оонньообут үһү. (Дьүкээбил)

      Байҕалга сэттэ манньыат тимирэн сытар үhү. (Үргэл)

      Балаҕан үрдүгэр кэлтэгэй хамыйах сытар үhү. (Ый)

      Балаҕан үрдэ барчанан сабыллыбыт. (Сулустаах халлаан)

      Бары кинини таптыыллар, оттон кини диэки көрдөхтөрүнэ, сирэйдэрин мырдыччы тутталлар үһү. (Күн)

      Кинитэ суох дьон өлүөх этэ. (Уу)

      Көмүс чаһы утуйдаҕына, алтан чаһы барар үһү. (Күн уонна ый)

      Күн анныгар күлүгэ да көстүбэккэ күүһүргүүр баар үhү. (Тыал)

      Күн кыыһын күөх солко былаата көҕөрөр үhү. (Халлаан сырдыыра)

      Кыната суох да көтөр. (Былыт)

      Муора ортотугар көмүс кытах уста сылдьар. (Күн)

      Сайын саҕынньах кэтэр, кыһын устан кэбиһэр баар үhү. (Тыа)

      Сүгэтэ суох муосталаммыт баар үһү. (Муус)

      Таҥаһын биир сылга түөртэ уларыттар баар үһү. (Сир)

      Туохтан да тутааҕа суох ыйанан турар баар үһү. (Ый)

      Тыа устун иһэн лабааны таарыйбат, муора устун иһэн долгуну хамсаппат. (Күн сардаҥата)

      Тыаһа суох саба барыйан кэлэр баар үhү. (Түүн)

      Хараҥаны сырдатар баар үһү. (Ый)

      Улаҕата-уһуна биллибэт улуу муора баар үһү. (Халлаан)

      Улуу куйаар кыыһа солко курдаах үһү. (Кустук)

      Үөскээбитин өрүү өйдөөбөт, сыттым диэн сынньаммат, утуйдум диэн уута хаммат Сүҥ Хаантан төрүттээх түүн бараан Ийэ хотун баар үhү. (Сир)

      Үтүө киһи сылга биирдэ киэргэнэр үһү. (Тыа)

      Ыраахтааҕы кыыһа солко былааты быһыта тардан быраҕаттаабытын бар дьон барыта туһанар үһү. (От-мас)

      Эргэл-дьэргэл эккирии турарын ким да булан-тутан ылбат үhү. (Дьэргэлгэн)

      Киһи, эт-сиин

      Аан дойдуга саамай күүстээх кимий? (Киһи)

      Аттаммат даҕаны, оҕустаммат даҕаны, кыната да суох, aтaҕa да суох – ханна да тиийэр баар үhү. (Киһи санаата)

      Атырдьах үрдүгэр тымтай, тымтай үрдүгэр мээчик, мээчик үрдүгэр ойуур. (Киһи атаҕа, баһа, көхсө, баттаҕа)

      Икки маҥан атыыр өлөрсөн эрэллэрин кугас биэ кэлэн быыһыыр үhү. (Тиис икки, тыл икки)

      Икки саарба атахтаһан сыталлар үһү. (Хаас)

      Икки хайа икки ардыгар саһыл мөхсөр үһү. (Тыл)

      Икки чыычаах көтөөрү өндөҥнөһөллөр да, хайалара да көппөт үһү. (Кулгаах)

      Ини-бии бииргэ төрөөн баран бэйэ-бэйэлэрин көрсүбэттэр үһү. (Киһи харахтара, кулгаахтара)

      Күн